Film religijny odnosi się do szeroko pojętej duchowości człowieka. Może omawiać kwestie wiary i dylematów moralnych, przedstawiać historie ze świętych ksiąg lub życiorysy wielkich postaci Kościoła. W kręgu kultury zachodnioeuropejskiej zazwyczaj jest powiązany z chrześcijaństwem.
Spis treści:
- Historia filmów religijnych
- Główny podział filmów religijnych
- Film biblijny – szczególna odmiana filmu religijnego
- Film biograficzny religijny
- Filmy religijne poza kręgiem chrześcijańskim
Historia filmów religijnych
Za pierwszy film o tematyce religijnej uznawana jest „Fotodrama stworzenia” (1912-1913) – amerykańska produkcja zrealizowana przez Towarzystwo Strażnica, składające się z przedstawicieli zborów Świadków Jehowy. Kolorowe przeźrocza opowiadają historię od stworzenia świata aż po kres tysiącletniego panowania Jezusa Chrystusa. Obraz zsynchronizowano z muzyką i narracją, z której dowiadujemy się o zamierzeniu bożym planie i jego punkcie zwrotnym w 1914 roku.
Film został po raz pierwszy wyświetlony w styczniu 1914 roku w teatrze Temple dla publiczności liczącej 5000 osób. Seans trwał osiem godzin i należy do najdłuższych w historii kina.
Główny podział filmów religijnych
Najprościej filmy religijne możemy podzielić na fabularne i dokumentalne. Scenariusze obrazów fabularnych często odwołują się do motywów biblijnych, opowiadają o cudach lub przedstawiają drogę do nawrócenia. Filmy dokumentalne opowiadają o świętych i hierarchach Kościoła, mniejszych ugrupowaniach religijnych lub są zapisem wydarzeń ważnych dla wiernych.
Filmy religijne fabularne – przykładowe produkcje
W filmach fabularnych o tematyce religijnej często głównymi bohaterami są osoby na stanowiskach kościelnych, np. księża, zakonnicy lub misjonarze. To także historie nawrócenia na wiarę, na przykład chrześcijańską w czasach, kiedy nie było jeszcze religią dominującą w naszym kręgu kulturowym. Czasem bohaterami są zwykli ludzie, którzy dostali wiadomość od Boga:
- Quo Vadis (1951) – ekranizacja powieści Henryka Sienkiewicza, w której opisana jest historia miłości rzymskiego legionisty Marka Winicjusza (Robert Taylor) do chrześcijanki o imieniu Ligia (Deborah Kerr). Obraz w reżyserii Mervyna LeRoya otrzymał dwa Złote Globy za najlepsze kolorowe zdjęcia i dla aktora Petera Ustinova, który wystąpił w roli Nerona,
- Imię róży (1986) – w filmie kryminalnym na podstawie powieści Umberta Eco ojciec William z Baskerville (Sean Connery) próbuje rozwiązać zagadkę śmierci innego zakonnika z klasztoru benedyktynów. Produkcja w reżyserii Jeana-Jascquesa Annauda zdobyła dwie nagrody BAFTA w 1988 roku – za rolę główną w wykonaniu Seana Connery'ego oraz za najlepszą charakteryzację. Został doceniony także na włoskim festiwalu filmowym, gdzie otrzymał pięć statuetek Davida Di Donatello (1987), a także francuskim – Cezar w kategorii: najlepszy film zagraniczny (1987). „Imię róży” zajmuje 5. miejsce w naszym rankingu filmów o średniowieczu.
- Chata (2017) – Mack Philips (Sam Worthington) jest szczęśliwym ojcem trójki dzieci do czasu, gdy jego najmłodsza córka Missy zostaje porwana. Wszystko wskazuje na morderstwo, chociaż nie udaje się odnaleźć ani ciała, ani sprawcy zabójstwa. Kilka lat później Mack otrzymuje list, który zdaje się pochodzić od Boga. Postanawia przyjąć zaproszenie, zgodnie z którym ma się udać do chatki, gdzie prawdopodobnie została zamordowana dziewczynka. Film w reżyserii Stuarta Hazeldine'a był nominowany do nagrody Teen Choice w 2017 roku,
- Milczenie (2016) – to jeden z najlepszych filmów z Liam Neesonem w roli głównej. Siedemnastowieczny duchowny, Cristóvão Ferreira (Liam Neeson) jest misjonarzem w Japonii w czasie okrutnych i brutalnych prześladowań chrześcijan. Obraz powstał na podstawie powieści japońskiego pisarza Shūsaku Endō – katolika żyjącego wśród większości buddyjskiej. Reżyseria: Martin Scorsese, nagroda za najlepszy scenariusz adaptowany od National Board of Review w 2016 roku.
Filmy religijne dokumentalne
Wśród dokumentów religijnych szczególne miejsce zajmują historię zamkniętych społeczności, które ulegają manipulacji ze stronny przywódców religijnych. Obszerną kategorią są także filmy potwierdzające lub obalające dowody na istnienie Jezusa:
- Jonestown (2006) – film o sekcie z Gujany, której przywódca doprowadził do zbiorowego samobójstwa prawie tysiąca wiernych w listopadzie 1978 roku. Autorem dokumentu jest Stanley Nelson, który zebrał relacje nielicznych świadków zbrodni – tych, którym udało się przeżyć,
- Obóz Jezusa (2006) – w dokumencie Heidi Ewing i Rachel Grady poznajemy historie dzieci, uczestniczących w obozach religijnych prowadzonych przez pastorkę Besky Fisher,
- Oblicze Jezusa (2023) – polski film Jarosława Rędziaka na temat wizerunków Jezusa na Całunie Turyńskim i chuście z Manoppello.
W ramach filmów dokumentalnych można wyróżnić zapisy wydarzeń religijnych, na przykład pielgrzymek, które są ważnym elementem kultury chrześcijańskiej i islamu. Charakterystyczne dla polskiej kinematografii przełomu ustrojowego (lata 70. 80. i 90. XX wieku) są dokumentacje pielgrzymek Jana Pawła II.
„Pielgrzym” (1979) w reżyserii Andrzeja Trzosa-Rastawieckiego jest pierwszym dokumentem o Janie Pawle II, który był wyświetlany w kinach. Film szczegółowo relacjonuje każdy dzień pierwszej pielgrzymki papieża do Polski – od 2 do 10 czerwca 1979 roku.
Film biblijny – szczególna odmiana filmu religijnego
Zdecydowana większość filmów o tematyce religijnej jest oparta na historiach z Pisma Świętego. Jak pokazują poniższe przykłady, zarówno Stary, jak i Nowy Testament może być skarbnicą tematów o uniwersalnym przekazie:
- Samson i Dalila (1949) – opowiada o rewolucjoniście Samsonie (Victor Mature) i jego miłości do Dalili (Hedy Lemarr) – siostry zmarłej narzeczonej. Kobieta wkrótce go zdradzi ścinając jego długie włosy, które zapewniały mu ponadprzeciętną siłę. Jeden z najstarszych filmów biblijnych powstał w reżyserii Cecila B. DeMille'a na podstawie przypowieści z Księgi Sędziów. Film zdobył dwa Oscary w 1951 r. – za kostiumy i scenografię,
- Dziesięcioro przykazań (1956) – epicka opowieść o Mojżeszu (Charlton Heston), który wyprowadził Izraelitów z niewoli egipskiej. To kolejny obraz Cecila B. DeMille'a nagrodzony Oscarem – tym razem w 1957 roku za najlepsze efekty specjalne, a także miejsce 1. w naszym rankingu filmów o Bogu,
- Opowieść wszech czasów (1965) – film opowiada całą historię życia Jezusa (Max von Sydow) – od narodzin w Betlejem do śmierci na krzyżu. Obraz w reżyserii Jeana Negulesco i Davida Leana zajmuje miejsce 9. w naszym rankingu filmów o Jezusie,
- Ostatnie kuszenie Chrystusa (1988) – to z kolei alternatywna opowieść o Jezusie (Willem Dafoe), który zamiast śmierci wybiera szczęśliwe życie z Marią Magdaleną (Barbara Hershey). Film w reżyserii Martina Scorsese jest adaptacją powieści Nikosa Kazandzakisa i zajmuje miejsce 5. we wspomnianym powyżej rankingu.
Film biograficzny religijny
W tej kategorii znajdują się zarówno filmy dokumentalne, jak i fabularne, które odwołują się do biografii błogosławionych, świętych lub przywódców religijnych.
- Pieśń o Bernadette (1943) – dramat biograficzny przedstawiający historię życia świętej Bernadette Soubirous (Jennifer Jones) na podstawie powieści Franza Werfela. Młoda dziewczyna dostaje objawienia Maryi Dziewicy w grocie Massabielle w Lourdes w 1858 roku. Film w reżyserii Henry'ego Kinga otrzymał cztery Oscary w 1944 roku – za rolę główną w wykonaniu Jennifer Jones, za muzykę, scenografię i zdjęcia,
- Brat Słońce, siostra Księżyc (1972) – poetycka biografia w reżyserii Franca Zeffirelliego przedstawia życie świętego Franciszka z Asyżu przez pryzmat kultury lat 60. XX wieku. Obraz został nagrodzony Davidem Di Donatello w 1972 roku i Nagrodą Katolickiego Biura Filmowego na MFF w San Sebastian, w roli głównej wystąpił Graham Faulkner,
- Z dalekiego kraju (1981) – obraz w reżyserii Krzysztofa Zanussiego to jeden z bardziej znanych filmów o Janie Pawle II, który w rzetelny sposób przybliża kontekst życia Karola Wojtyły.
Filmy religijne poza kręgiem chrześcijańskim
W gatunek filmów religijnych wpisują się także historie o innych systemach wiary – judaizmie, islamie, buddyzmie czy religiach afrykańskich:
- Tybetańska księga umarłych (1994) – film dokumentalny na temat filozofii buddyjskiej jest opowieścią o kulturze Tybetu i reinkarnacji – śmierci, która daje początek nowemu życiu. Obraz w reżyserii Barrie'ego McLeana uzupełnia muzyka Leonarda Cohena,
- Persepolis (2007) – film animowany dla dorosłych przedstawiający wspomnienia Marjane Satrapi z czasów rewolucji islamskiej w Iranie. Reżyseria: Vincent Paronnaud i Marjane Satrapi, Nagroda Jury na festiwalu w Cannes w 2007 roku, dwa Cezary w 2008 roku w kategoriach: najlepszy debiut i najlepszy scenariusz adaptowany,
- Sąsiedzi Boga (2012) – dramat obyczajowy w reżyserii Meniego Yaisha przedstawiający historię trzech młodych mężczyzn – chasydów, mieszkających na obrzeżach Tel Awiwu. Film został wyróżniony Nagrodą Stowarzyszenia Autorów, Reżyserów i Kompozytorów (SACD) w Cannes w 2012 roku,
- Timbuktu (2014) – film na faktach o okupacji islamskiej w Afryce w reżyserii Abderrahmane Sissako, nagrodzony w Cannes w 2014 roku i w Paryżu. Obraz o konflikcie w stolicy Mali zdobył siedem Cezarów w 2015 roku. W naszym rankingu filmów o Afryce zajmuje 8. miejsce.
