Western to jeden z najstarszych gatunków filmowych. Można powiedzieć, że narodził się wraz z amerykańską kinematografią na początku XX wieku. Wywodzi się z tradycji ludowej i legend o rozbójnikach, które stanowiły podstawę literackich westernów autorstwa Jamesa Coopera czy Jacka Londona.
Spis treści:
- Historia westernów amerykańskich
- Budowa klasycznego westernu
- Klasyka gatunku w historii kina
- Western w kinie europejskim
- Upadek filmów o Dzikim Zachodzie
- Antywestern i pastisz
Historia westernów amerykańskich
Za pierwszy amerykański western uznawany jest „Napad na ekspres” w reżyserii Edwina S. Portera z 1903 r. Jest to film niemy, w którym pojawił się pierwszy kaskader w historii kina, Frank Hanaway.
W 1928 r. wyszedł pierwszy western dźwiękowy – „W starej Arizonie” w reżyserii Raoula Walsha i Irvinda Cunningsa.
Budowa klasycznego westernu
Dla gatunku charakterystyczne są następujące elementy:
-
wyrazisty bohater – zazwyczaj jest to kowboj, może być szeryfem lub tajemniczym jeźdźcem z odległych krain. Nawet jeśli działa poza prawem, jest uosobieniem bohaterskich cech charakteru, takich jak honor, szlachetność i odwaga. Jego nieodzownym atrybutem jest kapelusz i rewolwer,
-
malownicza sceneria – klasyczne westerny rozgrywają się na Dzikim Zachodzie w czasie wojny secesyjnej, walk z Indianami i tak zwanej gorączki złota. Obowiązkowe jest małe miasteczko z saloonem, kościołem i aresztem. Dookoła rozciągają się bezkresne prerie i rozległe kaniony,
-
walka dobra ze złem – istotą gatunku jest konflikt między dobrem a złem – z tym, że niekoniecznie to, co jest zgodne z prawem jest uznawane za dobre. Niezbędny jest także wątek miłosny.
Klasyka gatunku w historii kina
Obrazy, do których odwołują się wszystkie późniejsze westerny i antywesterny, to przede wszystkim filmy Johna Forda, Howarda Hawksa i Freda Zinnermanna.
Dyliżans (1939) – pierwszy film Johna Forda
Podróż dyliżansem z Arizony do Nowego Meksyku nie jest bezpieczna, kiedy na wolności przebywa groźny przywódca Apaczów, Geronimo, a także zbiegły z więzienia Ringo Kid (John Wayne). Pomimo tego znalazło się kilku śmiałków.
Wśród podróżników znajduje się Lucy Mallory, żona oficera w zaawansowanej ciąży, dziewczyna lekkich obyczajów Dallas (Claire Trevor), niestroniący od alkoholu doktor Josiah Boone (Thomas Mitchell) czy podejrzany hazardzista Hatfield. Jest także szeryf Wilcox (George Bancroft), który ma nadzieję, na dorwanie zbiegłego przestępcy.
Zgodnie z obawami na drodze pojawia się niebezpieczny Ringo Kid. Bohaterowie zmuszeni są do podjęcia decyzji, które ujawnią ich prawdziwe oblicza.
Western w reżyserii Johna Forda zdobył dwa Oscary w 1940 r. – dla aktora Thomasa Mitchella, a także za najlepszą muzykę filmową.
W samo południe (1952) – ballada o heroicznym szeryfie
Szeryf Will Kane (Gary Cooper) wkrótce ma przejść na emeryturę. Planuje wyprowadzić do się do innego miasta razem ze swoją świeżo poślubioną żoną Amy Flower (Grace Kelly). Jednak okazuje się, że do Hadleyville ma przybyć zwolniony z więzienia przestępca Frank Miller (Ian MacDonald). Kane opóźnia wyjazd aby spotkać się i rozprawić z bandytą.
Obraz Freda Zinnermanna zdobył cztery oscarowe statuetki w 1953 r. – dla Gary’ego Coopera za główną rolę, piosenkę „High Noon” w wykonaniu Texa Rittera, całą ścieżkę dźwiękową autorstwa D. Tiomkina i montaż.
Rio Bravo (1959) – western Howarda Hawksa
W odciętym od świata miasteczku na Dzikim Zachodzie szeryf John T. Chance (John Wayne) musi poradzić sobie z bandą rabusiów, którzy planują odbić osadzonego w więzieniu Joe Burdette’a (Claude Akins). Stróż prawa nie ma silnego wsparcia – jego zastępcami są pijak Dude (Dean Martin) i kulejący starzec Stumpy (Walter Brennan).
Pomoc oferuje przejeżdżający z kolumną wozów Pat Wheeler (Ward Bond). Pytanie, czy można mu ufać? Podejrzenia wzbudza także atrakcyjna hazardzistka Feathers (Angie Dickinson) ścigana listem gończym.
Angie Dickinson za rolę w filmie Howarda Hawksa otrzymała nagrodę na festiwalu Złote Globy w 1960 r. jako najbardziej obiecująca nowa aktorka.
Western w kinie europejskim
Chociaż w Europie nie znajdziemy aż tak spektakularnych krajobrazów jak w Arizonie czy Nowym Meksyku, gatunek świetnie przyjął się również na naszym rodzimym gruncie. Początkowo europejskie westerny nie były doceniane przez krytyków. Dopiero po latach zdobyły uznanie.
Spaghetti westerny
W drugiej połowie XX wieku wieku dużą popularnością cieszyły się westerny kręcone przez twórców włoskiego i hiszpańskiego kina. Za najwybitniejszego twórcę gatunku uchodzi Sergio Leone, znany z takich tytułów jak „Dobry, zły i brzydki” czy „Pewnego razu na Dzikim Zachodzie”.
Z filmami włoskiego reżysera mocno powiązane jest nazwisko wybitnego kompozytora Ennio Morricone, a także amerykańskiego aktora Clinta Eastwooda.
Westerny niemieckie
W latach 60. popularne były także filmy niemieckie. W koprodukcji niemiecko-włosko-jugosłowiańskiej powstały filmy o Winnetou, dzielnym Apaczu z powieści przygodowych Karola Maya, z Pierre’em Brice’em w roli głównej. Cykl w reżyserii Haralda Reinla kręcony był w Jugosławii.
W NRD po 1964 r. powstały także takie obrazy jak „Synowie Wielkiej Niedźwiedzicy” (1966) w reżyserii Josefa Macha czy „Białe Wilki” (1969) Konrada Petzolda.
Polski western
To przede wszystkim nowele Jerzego Zarzyckiego – „Człowiek, który zdemoralizował Hadleyburg” oraz „Komedia z pomyłek” z 1967 r., a także „Eukaliptus” (2001) w reżyserii Marcina Krzyształowicza czy „Summer Love” (2006) Piotra Uklańskiego.
Z inspiracji gatunkiem powstały takie produkcje jak „Prawo i pięść” (1964) w reżyserii Jerzego Hoffmana i Edwarda Skórzewskiego oraz „Wilcze echa” (1968) pod batutą Aleksandra Ścibora-Rylskiego.
Upadek filmów o Dzikim Zachodzie
Po rewolucji społecznej w latach 60. XX wieku zmienił się stosunek do historii Dzikiego Zachodu. Okazało się, że „obcy” i „dziki” Indianin jest przedstawicielem wartościowej kultury, co znalazło odzwierciedlenie w filmach „Człowiek zwany koniem” (1970) w reżyserii Elliota Silversteina czy „Tańczący z wilkami” (1990) Kevina Costnera. Ten ostatni to nasze miejsce pierwsze w rankingu filmów z Kevinem Costnerem.
Przykładem dobrego westernu, który nie deprecjonuje rdzennych mieszkańców Ameryki, jest „Zabójstwo Jesse’ego Jamesa przez tchórzliwego Roberta Forda” (2007) Andrew Dominika. To opowieść o relacji pomiędzy szefem a członkiem grupy przestępczej, który zazdrości mu sławy.
Antywestern i pastisz
Antywesterny bazują na klasycznym schemacie, jednak są podyktowane zupełnie odmienną ideologią. Następuje zamiana ról. Siły dobra uosabiają Indianie, a amerykański kowboj reprezentuje zło i przemoc. Przykładem jest film „Strzały o zmierzchu” (1962) w reżyserii Sama Peckinpaha.
Do westernu odwołują się także współczesne produkcje, takie jak „Django” (2012) Quentina Tarantino czy „Siedmiu wspaniałych” (2016) Antoine’a Fuquy. To obrazy, które korzystają z wypracowanych archetypów, aby podkreślić absurdalność historii. Kino postmodernistyczne miesza klasyczne gatunki filmowe, dając upust artystycznej ekspresji.
