Gatunek science fiction stwarza niekończące się możliwości generowania światów i wizji przyszłości. Stawia pytania o rozwój technologiczny i naszą obecność w kosmosie. W wielu filmach pojawiają się wątki filozoficzne, dzięki którym możemy na chwilę zatrzymać się i zastanowić nad konsekwencjami dokonań nauki.
Spis treści:
- Wyróżniki gatunku filmowego
- Pierwsze filmy science fiction
- Niemiecki ekspresjonizm z lat 30.
- Lata 50. – filmy o kosmosie z czasów zimnej wojny
- Przełom lat 60. i 70. – rozważania nad sztuczną inteligencją
- Wielkie kosmiczne serie z końca lat 70.
- Filmy science fiction w latach 80.
- Najważniejsze produkcje z przełomu wieków
- Współczesne kino fantastycznonaukowe
Wyróżniki gatunku filmowego
Science fiction to gatunek pokrewny do fantasy i horroru. Razem tworzą szersze pojęcie – fantastykę. Wszystkie łączą elementy nadprzyrodzone. W filmach fantasy mają one źródło w baśniach i mitologiach, w horrorach pojawiają się, aby wywołać przerażenie, w obrazach fantastycznonaukowych są rozwinięciem teorii naukowych.
Do cech charakterystycznych gatunku science fiction należą:
- motywy zaczerpnięte ze świata nauki,
- istnienie życia na innych planetach,
- komunikacja z istotami pozaziemskimi,
- podróże w kosmos,
- podróże w czasie,
- wysoko rozwinięta technologia,
- sztuczna inteligencja,
- aspekt filozoficzny.
Pierwsze filmy science fiction
Kino science fiction to gatunek towarzyszący początkom kinematografii z końca XIX wieku. Za pierwszy film fantastycznonaukowy uchodzi niema produkcja pt. „Sen astronoma albo księżyc w odległości metra” (1898) w reżyserii Georgesa Mélièsa. To bardzo krótki montaż, co jest charakterystyczne dla wspomnianych czasów. Rzeczywisty kierunek w ramach estetyki gatunku wyznaczył kolejny obraz Mélièsa z 1902 roku – „Podróż na księżyc” na podstawie powieści Juliusza Verne'a, najważniejszego twórcy literackiej fantastyki naukowej.
Film opowiada o grupie astronomów, którzy zostają wysłani na kosmiczną ekspedycję, aby zbadać warunki życia panujące na księżycu. Na miejscu szaleje burza śnieżna, a następnie pojawiają się kosmici. Zabierają oni naukowców przed oblicze króla. Jednak okazuje się, że można ich łatwo pokonać poprzez zwykłe dotknięcie parasolem.
Niemiecki ekspresjonizm z lat 30.
W kolejnych latach dużą rolę w rozwoju gatunku odegrały filmy niemieckiego ekspresjonisty Fritza Langa, takie jak „Metropolis” (1927) i „Kobieta na księżycu” (1929).
Pierwszy obraz przedstawia miasto przyszłości, którego mieszkańcy zostali podzieleni na dwie grupy:
- rządzących intelektualistów, którzy żyją w luksusowych osiedlach na powierzchni Ziemi,
- robotników, zamieszkujących podziemia.
Jedną z głównych postaci jest kobieta-robotka o imieniu Futura. Film został zniszczony, zapomniany i dopiero po lata zdobył uznanie krytyków. Więcej na temat fabuły – w rankingu 10 najciekawszych filmów o przyszłości i nowych technologiach.
Z kolei „Kobieta na księżycu” to pierwszy w historii film, który ukazuje aktorów we wnętrzu rakiety podczas podróży w kosmos. Fabuła powstała na podstawie powieści autorstwa żony Fritza Langa, Thei von Harbou. Obydwie produkcje należą do epoki niemego kina.
Lata 50. – filmy o kosmosie z czasów zimnej wojny
Czynnikiem napędzającym rozwój kina science fiction w latach 50. XX wieku był wyścig zbrojeń pomiędzy ZSRR a Stanami Zjednoczonymi. Zagrożenie atomowe i programy kosmiczne mocarstw odbiły się głośnym echem w historii kinematografii. Do najważniejszych tytułów tego okresu należą:
- Dramat w kosmosie (1959) – film w reżyserii Viktora Morgensterna,
- Kosmos wzywa (1959) – reżyseria Aleksandr Kozyr i Mikhail Karzhukov.
Innym ważnym motywem w ramach gatunku był wizerunek obcych. Przykładem, który najlepiej oddaje wyobrażenia na ten temat, jest „Inwazja pożeraczy ciał” (1956) w reżyserii Dona Siegela.
Przełom lat 60. i 70. – rozważania nad sztuczną inteligencją
Produkcje z lat 60. i 70. XX wieku zrodziły się z pytań odnośnie granic rozwoju technologicznego i jego wpływu na funkcjonowanie ludzi w przyszłości. Z tego okresu należy wymienić trzy filmy:
- 2001: Odyseja kosmiczna (1968) – to rodzaj rozprawy filozoficznej. Na pokładzie statku kosmicznego Discovery dochodzi do buntu robota o nazwie HAL 9000 . Cała załoga ginie, jedynie dr David Bowman (Keir Dullea) dociera do orbity Jowisza. Film w reżyserii Stanleya Kubricka otrzymał Oscara w 1969 r. za najlepsze efekty specjalne,
- Mechaniczna pomarańcza (1971) – to kolejny film w reżyserii Stanleya Kubricka. Tym razem głównym tematem jest przemoc, na którą remedium ma być fikcyjna metoda resocjalizacji. O tym tytule pisaliśmy także w rankingu najciekawszych filmów o psychopatach,
- Solaris (1972) – opowieść o żałobie i przepracowaniu straty rozgrywa się w przestrzeni kosmicznej. Tam Kris Kelvin (Donatas Banionis) rozmawia z fantomem żony, Hari (Natalia Bondarczuk), która popełniła samobójstwo. Film zdobył Złotą Palmę w Cannes w 1972 roku. Reżyseria: Andriej Tarkowski.
Wielkie kosmiczne serie z końca lat 70.
Na końcówkę lat 70. przypadają początki dwóch filmowych serii o fikcyjnych podróżach w przestrzeni międzyplanetarnej.
- Gwiezdne wojny: część IV – Nowa nadzieja (1977) – to w tej części młody Luke Skywalker (Mark Hamill) dowiaduje się, że jego ojciec był rycerzem Jedi. Odkrywa w sobie moc i wyrusza na Gwiazdę Śmierci, aby uratować księżniczkę Leię (Carrie Fisher). „Nowa nadzieja” jest pierwszą częścią oryginalnej trylogii w reżyserii George'a Lucasa. Na całą główną serię, o czym pisaliśmy w rankingu filmów o kosmosie, składa się dziewięć tytułów – trylogia oryginalna, trylogia prequeli i trylogia sequeli.
- Obcy – ósmy pasażer Nostromo (1979) – to kolejny początek serii, tym razem o obcej formie życia. W wyniku odkrycia na księżycu Acheron, jaja istot pozaziemskich zostają przeniesione na planetę Ziemię. Więcej na temat fabuły – w zestawieniu filmów o kosmitach. „Obcy” to pierwsza amerykańska seria sci-fi, w której główną bohaterką jest kobieta, Ellen Ripley (Sigourney Weaver). Autor pierwszej części, Ridley Scott, wyreżyserował także dwa prequele – Prometeusz (2012) i Obcy: Przymierze (2017).
Filmy science fiction w latach 80.
Zanim nastąpił kolejny pik w historii gatunku, kino science fiction zaliczyło niewielki regres w latach 80. XX wieku. Obrazy przedstawiające eksperymenty naukowe i technologiczne miały negatywny wymiar – ich niekontrolowany przebieg zagrażał ludzkości i zapowiadał zagładę, a główny bohater dystopijnych opowieści był skazany na porażkę. Pomimo dużego spadku popularności filmów sci-fi, sukces osiągnęły dwa tytuły:
- Łowca androidów (1982) – w wyniku eksperymentów genetycznych powstają tzw. replikanci – ludzkie kopie, które zostają odseparowane od prawdziwych ludzi. Zamieszkują one pozaziemską kolonię w przestrzeni kosmicznej. Jednak w wyniku buntu zaczynają atakować Ziemię. Walkę z nimi podejmują jednostki specjalne, czyli łowcy androidów. Obraz w reżyserii Ridleya Scotta zajmuje miejsce piąte w rankingu kultowych filmów lat 80.
- Diuna (1984) – film w reżyserii Davida Lyncha, w którym wpływowi magnaci rywalizują o kontrolę nad planetą Arrakis. Jest ona jedynym źródłem cennego surowca, pozwalającego na podróże w czasie i przestrzeni. Obraz powstał na podstawie powieści Franka Herberta. W 2021 i 2024 r. historia została ponownie zaadaptowana w dwóch kinowych częściach. „Diuna” z 2021 r. zdobyła sześć oscarowych statuetek za muzykę autorstwa Hansa Zimmera, scenografię, efekty specjalne, zdjęcia, dźwięk i montaż.
Najważniejsze produkcje z przełomu wieków
W końcówce lat 90. XX wieku gatunek zdominowały motywy cyberpunkowe, co jest widoczne w następujących produkcjach:
- Piąty element (1997) – to opowieść o pozaziemskich istotach, które od lat sprawują opiekę nad czterema ziemskimi żywiołami. Niestety rasa zostaje zniszczona przez inne wrogie plemię. Na szczęście ziemskim naukowcom udaje się odtworzyć jedną postać na podstawie zachowanych komórek. Kobieta o imieniu Leeloo (Milla Jovovich) ucieka z laboratorium prosto do taksówki byłego komandosa, Korbena Dallasa (Bruce Willis). Film w reżyserii Luca Bessona otrzymał nagrodę BAFTA w 1998 r. za efekty specjalne,
- Matrix (1999 – 2003) – rozwija koncepcję idei Platona, ukazując świat realny jako nieprawdziwy. Matrix, w którym żyjemy, jest wytworem sztucznej inteligencji. Jedynie garstce ludzi udaje się żyć poza siecią imitującą realia z 1999 roku. Do grona tych osób dołącza programista i haker Neo (Keanu Reeves), w którym Morfeusz (Laurence Fishburne) upatruje wybrańca.
Współczesne kino fantastycznonaukowe
W XXI wieku w filmach science fiction rozwijane są wcześniejsze wątki, takie jak: inwazja obcych, podróże w kosmosie, nadprzyrodzone moce czy sztuczna inteligencja. Zmienia się technologia, a za nią sposób przedstawienia historii. Efekty specjalne są bardziej wiarygodne, a technika motion capture zaczerpnięta z filmów animowanych pozwala na „grę aktorską” robotów czy istot pozaziemskich. Z nowych motywów należy wymienić wizje pandemiczne, poszukiwanie schronienia w obliczu nadciągającego kataklizmu czy tułaczkę przez pustkowia w filmach postapokaliptycznych.
- Ex Machina (2014) – obraz w reżyserii Alexa Garlanda zadaje pytanie o świadomość sztucznej inteligencji. Młody programista Caleb (Domhnall Gleeson) staje się królikiem doświadczalnym w eksperymencie swojego szefa. Kontakt z robotką Avą (Alicia Vikander) zdaje się do złudzenia przypominać doświadczenie prawdziwego człowieka. Więcej o tym tytule w rankingu filmów o robotach,
- Interstellar (2014) – to wizja wykorzystania w praktyce teorii fizyków na temat tunelu czasoprzestrzennego. Dzięki niemu można skolonizować inną planetę, co jest odpowiedzią na zbliżającą się katastrofę ekologiczną. Film w reżyserii Christophera Nolana otrzymał Oscara za efekty specjalne w 2015 roku,
- Nowy początek (2016) – fabuła filmu w reżyserii Denisa Villeneuve'a skupia się na komunikacji z innymi mieszkańcami wszechświata. Kiedy na Ziemi ląduje 12 potężnych obiektów, do rozszyfrowania przekazu kosmitów zostaje wyznaczona językoznawczyni Louise Banks (Amy Adams). Film został nagrodzony Oscarem w 2017 roku w kategorii: najlepszy montaż dźwięku.
Źródła: Klaudia Stępień-Kowalik, W stronę science fiction, http://dx.doi.org/10.12775/Tek.2021.006
