Film kryminalny – historia gatunku, odmiany i najlepsze produkcje

Film kryminalny to obszerny gatunek filmowy – obejmuje zarówno klasykę kina w stylu Alfreda Hitchcocka, jak i dramaty sądowe, thrillery czy komedie policyjne. Został wyodrębniony ze względu na temat, jakim jest próba rozwikłania zagadki zbrodni lub schwytania groźnego przestępcy. W miarę rozwoju gatunku punkt ciężkości został przesunięty w kierunku portretów psychologicznych postaci.

Spis treści:

• Charakterystyka gatunku filmowego
• Pierwszy film kryminalny
• Klasycy gatunku – najważniejsze nazwiska
• Podgatunki filmów kryminalnych – charakterystyka i najlepsze tytuły

Charakterystyka gatunku filmowego

• Głównym tematem jest rozwikłanie tajemnicy morderstwa lub innego przestępstwa. Często pojawiają się wątki mafijne.
• Sceny najczęściej rozgrywają się w przestrzeni miejskiej. Mroczne uliczki i ujęcia nocą mają budować tajemniczy nastrój.
• Akcja częściowo toczy się także w zakładach karnych lub w innych placówkach wymiaru sprawiedliwości.
• Najbardziej popularne rekwizyty powiązane z kinem kryminalnym to broń i szybkie samochody.
• Fabuła stopniowo prowadzi do wykrycia sprawcy i zrozumienia motywu zbrodni.

Pierwszy film kryminalny

Najstarszym kryminałem jest „Historia pewnej zbrodni” (1901) w reżyserii Ferdinanda Zekki. Film opowiada o stolarzu, który podczas napadu na bank zabija jednego z pracowników. Za zbrodnię trafia do więzienia, a tam ma okazję przemyśleć swoje życie. Jego wspomnienia wyświetlane są w formie slajdów na ścianie celi.

Francuski pionier kina zasłynął z połączenia obrazu z muzyką z fonografu, co jest przełomem w kinematografii i dużym krokiem w kierunku filmów dźwiękowych. Melodramat przedstawiony jest w realistycznym stylu.

Klasycy gatunku – najważniejsze nazwiska

Do największych twórców filmów kryminalnych zaliczani są:

• Alfred Hitchcock (1899-1980) – angielski reżyser był jedną z najbardziej wpływowych postaci w historii kina. Jego film „Lokator” z 1927 roku, jeden z pierwszych horrorów, jest mistrzowskim przykładem budowania suspensu i nastroju grozy.
• Julius „Jules” Dassin (1911-2008) – amerykański reżyser był asystentem Alfreda Hitchcocka w latach 40. XX wieku. Jego filmy zaliczane są do klasyki kina noir. Najważniejsze tytuły to: „Brutalna siła” (1947), „Nagie miasto” (1948), „Noc i miasto” (1950),
• Howard Hawks (1896-1977) – jeden z największych reżyserów tzw. klasycznej epoki Hollywood. Zadebiutował filmem gangsterskim „Człowiek z blizną” (1932), a jego „Wielki sen” z Humphreyem Bogartem w roli głównej uchodzi za klasyk filmów noir.
• Fritz Lang (1890-1976) – czołowy twórca niemieckiego ekspresjonizmu zasłynął z futurystycznej produkcji science fiction. W „Metropolis” (1927) przedstawia świat podzielony na grupę intelektualistów i robotników, zmuszonych do niewolniczej pracy pod ziemią. Po II wojnie światowej tworzył westerny, filmy gangsterskie i kryminały.

Podgatunki filmów kryminalnych – charakterystyka i najlepsze tytuły

W ramach kina kryminalnego możemy wyróżnić szereg podgatunków, których popularność przypadała na kolejne lata XX i XXI wieku. Jako pierwszy pojawił się film gangsterski. W latach 40. i 50. XX wieku popularne było kino noir, a w latach 60. i 70. – filmy policyjne.

Na przełomie XX i XXI wieku doszło do dekonstrukcji gatunku – głównym celem już nie jest rozwiązanie zagadki zbrodni, ale ukazanie zawikłanego oblicza przestępczego świata lub portretu psychologicznego mordercy.

Film gangsterski – gatunek wywodzący się z czasów amerykańskiej prohibicji

W latach 30. XX wieku w USA popularne były filmy przedstawiające historię znanych postaci z gangsterskiego półświatka. Pierwszą produkcją w tym nurcie był „Mały Cezar”(1931) w reżyserii Mervyna LeRoya na podstawie powieści W.R. Burnetta. Fabuła jest oparta na historii prawdziwego gangstera – szefa mafii Salvatore'a Maranzano. W roli głównej wystąpił Edward G Robinson, co otworzyło mu drogę do kariery filmowej.

W kolejnych latach w ramach kategorii mob film, jak inaczej określane są filmy gangsterskie, powstały takie produkcje jak:

• Ojciec chrzestny (1972) – dramat kryminalny o włoskiej rodzinie w Ameryce na podstawie powieści Maria Puza. Reżyseria: Francis Ford Coppola, więcej na temat fabuły w zestawieniu najlepszych filmów o mafii,
• Dawno temu w Ameryce (1984) – film w reżyserii Sergia Leone – mistrza amerykańsko-włoskich spaghetti westernów. W rolach głównych wystąpili Robert De Niro i James Woods.
• Nietykalni (1987) – film w reżyserii Briana De Palmy na podstawie autobiografii Eliota Nessa (Kevin Costner) o najemnikach, których celem jest schwytanie największego przestępcy z czasów amerykańskiej prohibicji, Ala Capone (Robert De Niro).

Kino noir i „Sokół maltański” (1941) w reżyserii Johna Hustona

„Sokół maltański” zapoczątkował modę na kino w mrocznym klimacie. Ale nie tylko tajemnicza sceneria jest charakterystyczna dla filmów noir – w tym gatunku zaciera się granica pomiędzy dobrem a złem.

W prekursorskiej historii głównym bohaterem jest prywatny detektyw Sam Spade (Humphrey Bogart). Razem ze swoją wspólniczką Ivą Archer (Gladys George) podejmują się pozornie błahej sprawy, która prowadzi do tajemniczej zagadki związanej z posągiem, złożonym przez Templariuszy w darze dla króla Hiszpanii.

Dramat sądowy – „Dwunastu gniewnych ludzi” (1957) w reżyserii Sidneya Lumeta

To filmy, których akcja rozgrywa się na sali sądowej, a punkt ciężkości przesunięty jest w kierunku charakterystyki psychologicznej postaci.

Sztandarowym przykładem jest „Dwunastu gniewnych ludzi” (1957) w reżyserii Sidneya Lumeta. Film opowiada o obradach ławy przysięgłych w procesie młodego chłopaka, któremu postawiono zarzuty morderstwa. Obraz na podstawie sztuki teatralnej Reginalda Rose'a zajmuje miejsce pierwsze w naszym rankingu filmów o prawnikach.

Film policyjny – „Brudny Harry” (1971) w reżyserii Dona Siegela

W latach 60. i 70. dużą popularnością cieszyły się filmy o policjantach. Główni bohaterowie w pojedynkę lub w duecie muszą stawić czoła potężnym zbrodniarzom, a często bossom organizacji przestępczych.

Filmem, który wyznaczył standard gatunku jest „Brudny Harry” w reżyserii Dona Siegela w Clintem Eastwoodem w roli głównej. W pierwszej części filmowej serii Harry Callahan musi zmierzyć się seryjnym mordercą o pseudonimie „Skorpion”, który terroryzuje San Francisco.

Film więzienny, czyli „Skazani na Shawshank” (1994)

Wśród najlepszych filmów o tematyce więziennej nie można pominąć klasyka w reżyserii Franka Darabonta, który powstał na podstawie opowiadania Stephena Kinga.

W placówce o podwyższonym rygorze rozgrywa się dramat człowieka niesłusznie skazanego za zamordowanie swojej żony i jej kochanka. W roli głównej wystąpił Andy Dufresne. Jego przyjaciela Reda zagrał Morgan Freeman.

Thriller kryminalny – „Siedem” i filmy o Hannibalu Lecterze

W thrillerach kryminalnych rozgrywają się mrożące krew w żyłach sceny zbrodni, popełniane przez seryjnych lub psychopatycznych morderców. W filmie „Siedem” (1995) John Doe (Kevin Spacey) w brutalny sposób wymierza sprawiedliwość tym, którzy dopuścili się jednego z siedmiu grzechów głównych. Tropem egzekucji, nawiązujących do popełnionych przewinień, podążają William Somerset (Morgan Freeman) i młody agent David Mills (Brad Pitt).

Thriller kryminalny w reżyserii Davida Finchera to miejsce pierwsze w naszym rankingu najciekawszych filmów o psychopatach.

Omawiając thrillery kryminalne należy wspomnieć również o ekranizacjach powieści Thomasa Harrisa, których osią jest historia wyjątkowo niebezpiecznego, ale też obdarzonego ponadprzeciętną inteligencją, seryjnego mordercy. Hannibal Lecter (Anthony Hopkins) jako jedyny potrafi przeniknąć umysły innych zbrodniarzy. W „Milczeniu owiec” (1991) w reżyserii Jonathana Demme'a pomaga uchwycić Buffalo Billa (Ted Levine).

Sukces filmu zaowocował serią, w ramach której powstały:

• Hannibal (2001) – kontynuacja „Milczenia owiec” w reżyserii Ridleya Scotta, obok Anthony'ego Hopkinsa wystąpili: Julianne Moore i Gary Oldman,
• Czerwony smok (2002) – prequel w reżyserii Breta Ratnera, w rolach głównych zagrali: Anthony Hopkins, Edward Norton i Ralph Fiennes,
• Hannibal. Po drugiej stronie maski (2007) – prequel „Czerwonego smoka” w reżyserii Petera Webbera. Jak młody Hannibal Lecter wystąpił Gaspard Ulliel.

Komedia kryminalna, czyli zagadka zbrodni z przymrużeniem oka

Specyficzną odmianę w ramach gatunku stanowią komedie kryminalne, takie jak:

• Depresja gangstera (1999) – film w reżyserii Harolda Ramisa opowiada o przestępcy Paulu Vitti (Robert De Niro), który cierpi na stany lękowe. Z pomocą przychodzi mu psychoterapeuta (Billy Crystal), którego poznaje w wypadku samochodowym,
• Porachunki (1998) – komedia kryminalna w reżyserii Guya Ritchiego przestawia historię czwórki przyjaciół, którzy planują oszukać w karty groźnego gangstera,
• Żądło (1973) – komedia w reżyserii George'a Roya Hilla o dwójce oszustów (Paul Newman i Robert Redford). Wspólnicy planują spektakularny przekręt, aby zemścić się na potężnym gangsterze (Robert Shaw) za śmierć ich przyjaciela,
• Zabójcza broń (1987) – pierwsza z serii filmów o popularnym duecie policyjnym. Doświadczony Roger Murtaugh (Danny Glover) i ekscentryczny Martin Riggs (Mel Gibson) badają sprawę morderstwa prostytutki.