Film gangsterski – gatunek, który ugruntowała amerykańska prohibicja

Kino gangsterskie to podgatunek filmów kryminalnych wyróżniony ze względu na tematykę. Ich fabuła dotyczy świata przestępczego, często nawiązując do biografii legendarnych postaci. W latach 30. XX wieku często miały wymiar propagandowy, a celem było ukazanie sprawnego działania służb bezpieczeństwa. W latach 90. dużą popularnością cieszyły się filmy o emerytowanych gangsterach i komedie kryminalne ukazujące struktury mafii.

Spis treści:

• Historia filmów gangsterskich
• Charakterystyka gatunku
• Renesans filmów o mafii
• Polskie kino gangsterskie

Historia filmów gangsterskich

Kino gangsterskie ma swoje źródła w klasycznym amerykańskim westernie. Prekursorski film krótkometrażowy „Napad na ekspres” (1903) w reżyserii Edwina S. Portera opowiada o przestępcach wyjętych spod prawa, którzy okradają pociąg. Brawurowa akcja kończy się pościgiem policyjnym za złoczyńcami i strzelaniną, która wymierza sprawiedliwość.

W pełni gatunek ukształtował się dopiero w latach 30. XX wieku, kiedy rekordy popularności biły historie sensacyjne przedstawiające nielegalny świat przemytu alkoholowego w dobie amerykańskiej prohibicji. Fabuła tego typu produkcji kręci się wokół korupcji władzy i walki o dominację w zakresie dystrybucji spirytusu.

Przełomowe filmy z lat 30.

• Mały Cezar (1931) – akcja filmu w reżyserii Mervyna LeRoya rozgrywa się w Chicago. Opowiada historię gangstera na podstawie biografii szefa mafii Salvatore'a Maranzano. W rolach głównych wystąpili: Edward G Robinson, Douglas Fairbanks Jr. i Glenda Farrell,
• Wróg publiczny (1931) – w obrazie Williama A. Wellmana poznajemy historię Toma Powersa (James Cagney), który razem ze swoim przyjacielem Mattem Doylem (Edward Woods) zostaje wciągnięty do mafii. W filmie wystąpiła gwiazda lat 30. XX wieku Jean Harlow,
• Człowiek z blizną (1932) – film w reżyserii Howarda Hawksa i Richarda Rossona ukształtował jeden z najbardziej popularnych motywów gatunku, który polega na przedstawieniu kariery i upadku gangstera. Główny bohater Tony Camonte (Paul Muni) pochodzi z włoskiej dzielnicy w Chicago i pnie się po szczeblach przestępczego świata, aby przejąć całkowitą kontrolę nad miastem.

Charakterystyka gatunku

• Głównym motywem klasycznych filmów gangsterskich jest przedstawienie historii życia legend przestępczego świata, np. mafijnych bossów – od momentu zejścia na nielegalną ścieżkę, po szczyt kariery i upadek.
• Kolejnym popularnym motywem jest opowieść o rywalizacji dwóch wrogich gangów.
• W wielu filmach głównymi bohaterami są dwaj przyjaciele z dzieciństwa lub lat młodości, którzy w dorosłym świecie stają pod dwóch stronach barykady.
• Często pojawia się postać emerytowanego gangstera, który z czasem poukładał sobie życie, jednak kryminalna przeszłość daje o sobie znać w najmniej oczekiwanym momencie.
• Główny bohater rzadko wchodzi w głębsze relacje miłosne. Związki gangstera są przelotne, powierzchowne i często łamią kobiece serca.
• Akcja filmów najczęściej rozgrywa się w dużym, skorumpowanym mieście, takim jak Chicago czy Los Angeles, gdzie realna władza jest w rękach organizacji przestępczych.
• Typowe rekwizyty to: szybkie samochody, telefony, kluby nocne, broń i alkohol.
• Fabuła zazwyczaj kończy się śmiercią głównego bohatera.

Renesans filmów o mafii

Najlepsze filmy gangsterskie ukazały się w latach 60., 70., i 80. XX wieku:

• Bonnie i Clyde (1967) – obraz w reżyserii Arthura Penna opowiada o słynnej parze gangsterów, których spektakularne napady stanowiły materiał na pierwsze strony gazet w latach 20. XX wieku. Bonnie Parker (Faye Dunaway) i Clyde Barrow (Warren Beatty) zginęli 23 maja 1934 roku w wyniku policyjnej obławy,
• Ojciec chrzestny (1972) – ekranizacja sagi rodzinnej o sycylijskiej mafii w Nowym Jorku powstała na podstawie książki Maria Puzo z 1969 roku. Reżyser Francis Ford Coppola zadbał o gwiazdorską obsadę. W filmie wystąpili: Marlon Brando, Al Pacino, Robert Duvall i Diane Keaton,
• Człowiek z blizną (1983) – remake jednego z pierwszych filmów o mafii w reżyserii Briana De Palmy opowiada o życiu i działalności przestępczej Tony'ego Montany (Al Pacino),
• Pulp Fiction (1994) – film Quentina Tarantino powstał z inspiracji spaghetti westernami autorstwa Sergia Leone. Składa się z czterech epizodów, w których przewija się postać Vincenta Vegi (John Travolta).

Polskie kino gangsterskie

W polskim kinie pierwsze wprawki w zakresie filmów gangsterskich poczynił Henryk Szaro w 1926 roku. Jego monochromatyczny „Czerwony błazen” to historia kryminalna rozgrywająca się w scenerii dużego miasta. Fabuła opowiada o pościgu policyjnym za mordercą, więc nie jest to typowy przykład gatunku. Niemniej widać w nim odniesienia do produkcji amerykańskich, które ukształtowały kino gangsterskie.

Jednak w historii polskiej kinematografii filmy o mafii na dobre zaistniały dopiero w latach 50. XX wieku. Przełomem okazał się dokument „Uwaga, chuligani!” (1955) w reżyserii Jerzego Hoffmana i Edwarda Skórzewskiego opowiadający o starciu dwóch warszawskich gangów.

Polskie produkcje na przestrzeni lat

• Koniec nocy (1956) – film obyczajowy w reżyserii Juliana Dziedziny, Pawła Komorowskiego i Walentyny Uszyckiej o kierowcy ciężarówki, który za nim ma obowiązujące praco. W roli głównej wystąpił Zbigniew Cybulski,
• Gangsterzy i filantropi (1962) – na obraz Jerzego Hoffmana i Edwarda Skórzewskiego składają się dwie historie – brawurowego złodzieja o pseudonimie „Profesor” (Gustaw Holoubek) i byłego naukowca (Wiesław Michnikowski), który odkrył uroki łatwego zarobku dzięki łapówkom,
• Vabank (1981) – debiut pełnometrażowy w reżyserii Juliusza Machulskiego opowiada o skoku na bank znanego kasiarza Henryka Kwinto (Jan Machulski), który ma być aktem zemsty wobec dawnego wspólnika.
• Zabij mnie glino (1987) – film kryminalny w reżyserii Jacka Bromskiego o gangsterze (Bogusław Linda), który dzięki układom wychodzi z więzienia.
• Psy (1992) – pierwszy obraz z serii kryminalnej w reżyserii Władysława Pasikowskiego ukazuje rzeczywistość po zmianie ustrojowej w Polsce, w której muszą się odnaleźć byli funkcjonariusze SB: Franciszek „Franz” Maurer (Bogusław Linda) i Olgierd „Olo” Żwirski (Marek Kondrat),
• Młode wilki (1995) – kino sensacyjne w reżyserii Jarosława Żamojdy opowiada o młodych gangsterach ze Szczecina. W rolach głównych wystąpili: Jarosław Jakimowicz i Piotr Szwedes,
• Sara (1997) – film w reżyserii Macieja Ślesickiego nawiązuje do „Leona zawodowca” (1994) autorstwa Luca Bessona. Głównym bohaterem jest komandos Leon (Bogusław Linda), który zostaje ochroniarzem córki mafijnego bossa, szesnastolatki Sary (Agnieszka Włodarczyk),
• Kiler (1997) – komedia o gangsterach Juliusza Machulskiego, w których świat wkracza zwykły taksówkarz Jerzy Kiler (Cezary Pazura).
• Chłopaki nie płaczą (2000) – komedia kryminalna w reżyserii Olafa Lubaszenko przedstawia historię rodzinnego biznesu, który ma przejąć „Bolec” (Michał Milowicz), aby spełnić oczekiwania ojca (Bohdan Łazuka). Jest to numer 1 w naszym rankingu filmów o polskiej mafii.