Małgorzata Szumowska – reżyserka i producentka, która podąża za intuicją

Małgorzata Szumowska to szczególna postać w polskiej kinematografii. W swoich filmach porusza odważne tematy, które niejednokrotnie wzbudzają kontrowersje, ale ukazują też pełen przekrój ludzkiego doświadczenia. Reżyserka nie szuka dramatu na siłę – ukazywane przez nią historię chorób, cierpienia, śmierci czy odmienności są niewymuszone i szczere, stanowiąc naturalną część naszego życia.

Spis treści:

• Droga do reżyserii filmowej
• Życie prywatne reżyserki
• Styl twórczości Małgorzaty Szumowskiej i inspiracje
• Najważniejsze filmy Małgorzaty Szumowskiej

Droga do reżyserii filmowej

Małgorzata Szumowska urodziła się 26 lutego 1973 roku w Krakowie w domu otwartym na artystyczną bohemę. Jej matka Dorota Terakowska była pisarką, a ojciec Maciej Szumowski – dziennikarzem. Jako nastolatka uczyła się w V Liceum Ogólnokształcący w Krakowie, po których rozpoczęła studia z historii sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim. Jednak szybko zmieniła kierunek na reżyserię w Państwowej Wyższej Szkole Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej w Łodzi, realizując tym samym swój własny pomysł na życie.

W czasie studiów kręciła filmy dokumentalne i krótkometrażowe pod czujnym okiem swojego mentora Wojciecha Jerzego Hasa. Jej etiuda pt. „Cisza” (1998) została wpisana na listę najlepszych filmów w historii szkoły.

Szczęśliwy człowiek (2000) – pełnometrażowy debiut Małgorzaty Szumowskiej

Reżyserka zadebiutowała filmem psychologicznym na podstawie własnego scenariusza. Opowiada w nim historię kobiety w wieku średnim Marii Sosnowskiej (Jadwiga Jankowska-Cieślak), która mieszka w biednym krakowskim domu razem ze swoim trzydziestoletnim synem Janem (Piotr Jankowski). Syn nie ma stałych dochodów, a kiedy matka dostaje szansę na zatrudnienie, okazuje się, że nie może podjąć pracy ze względu na zaawansowane stadium raka płuc.

Film otrzymał Nagrodę Specjalną w Salonikach w 2000 roku – za przekazywane wartości człowieczeństwa.

Współpraca z duńską wytwórnią Zentropa

Kilka lat po mocnym debiucie przyszedł czas na kolejny sukces – pozytywne przyjęcie filmu „33 scen z życia” (2008) zaowocowały współpracą reżyserki z duńską wytwórnią Larsa von Triera. W 2009 roku Małgorzata Szumowska została producentką głośnego dramatu psychologicznego „Antychryst”, a następnie wytwórnia Zentropa odwdzięczyła się reżyserce dofinansowując jej kolejny, polsko-niemiecko-francuski projekt, czyli „Sponsoring” (2011).

Życie prywatne reżyserki

• Małgorzata Szumowska jest siostrą reżysera filmów dokumentalnych Wojciecha Szumowskiego i przyrodnią siostrą pisarki i dziennikarki Katarzyny T. Nowak.
• W 2001 roku wzięła ślub z Michałem Englertem, operatorem filmowym, z którym współpracowała przy wielu swoich filmach. Za zdjęcia do „33 scen z życia” (2008) Michał Englert został nagrodzony na festiwalu w Gdyni w 2008 roku. Małżeństwo zakończyło się rozwodem po śmierci rodziców Małgorzaty Szumowskiej.
• Następnie reżyserka związała się z montażystą Jackiem Drosio, który jest ojcem jej syna Maćka.
• W 2011 roku wyszła za aktora Mateusza Kościukiewicza. W grudniu 2012 roku urodziła się ich córka Alina. Wspólnie wychowują dwójkę dzieci – Alinę i Maćka, syna reżyserki z poprzedniego związku. O Małgorzacie Szumowskiej i Mateuszu Kościukiewiczu piszemy w osobnym artykule.
• Reżyserka zawodowo współpracuje ze swoimi były partnerami, a tworząc artystyczny team przekraczają kolejne bariery w polskiej kinematografii.

Styl twórczości Małgorzaty Szumowskiej i inspiracje

Na twórczość reżyserki duży wpływ mieli jej wykładowcy ze szkoły filmowej w Łodzi: Wojciech Jerzy Has, jeden z najważniejszych reżyserów polskiej szkoły filmowej, i Kazimierz Karabasz – współtwórca polskiej szkoły dokumentu.

W filmie „Body/Ciało” (2015) nawiązuje do sposobu portretowania kobiet przez Krzysztofa Kieślowskiego w filmach „Dekalog” (1988) i „Trzy kolory” (1993-1994). Są one w pewien sposób aseksualne, nieco irracjonalne i rozchwiane psychicznie, co u Małgorzaty Szumowskiej jest interpretowane pozytywnie.

Piotr Pławuszewski z Instytutu Filmu, Mediów i Sztuk Audiowizualnych UAM wskazuje na dwa nurty w twórczości reżyserki:

• potrzebę miłości – która często jest powiązana z cierpieniem głównego bohatera lub bohaterki,
• poważna choroba lub śmierć – z którymi trzeba się zmierzyć i które jednocześnie stanowią nieodzowną część ludzkiego doświadzenia.

Filmy Szumowskiej często łamią społecznie przyjęte normy, naginają lub przekraczają granice, stwarzając pole do społecznej dyskusji.

Najważniejsze filmy Małgorzaty Szumowskiej

W filmografii reżyserki nie ma miejsca na tematy błahe. Dla Małgorzaty Szumowskiej kino musi wywoływać emocje.

Ono (2005) – film o niechcianej ciąży, który powstał równolegle z książką matki

Dziewiętnastoletnia Ewa (Małgorzata Bela) zachodzi w ciążę w wyniku gwałtu po imprezie w klubie. Planuje usunąć dziecko, jednak zmienia zdanie w momencie, gdy dowiaduje się, że dwumiesięczny płód słyszy głos swojej matki. Główna bohaterka równolegle mierzy się z chorobą umierającego ojca.

Pomysł na fabułę do filmu został zaczerpnięty z audycji radiowej, zasłyszanej przez ojca reżyserki. W wiadomości podano, że odkryto zdolność słuchu u płodu rozwijającego się w łonie matki już w pierwszym trymestrze ciąży.

Córka podzieliła się pomysłem na scenariusz ze swoją matką, Dorotą Terakowską, która równolegle napisała książkę pod tym samym tytułem.

Film zdobył dwa Złote Lwy na festiwalu w Gdyni w 2004 roku – za rolę drugoplanową w wykonaniu Marka Walczewskiego i muzykę skomponowaną przez Pawła Mykietyna.

33 sceny z życia (2009) – o tym, jak wiele jest w stanie przyjąć jeden człowiek?

To wyjątkowo przejmujący dramat kobiety, na którą w wieku trzydziestu lat spada zdecydowanie zbyt w wiele. W jednym czasie traci obydwoje rodziców (Małgorzata Hajewska-Krzysztofik i Andrzej Hudziak). Co więcej nie otrzymuje wsparcia ze strony swojego męża (Maciej Stuhr), zbyt zajętego swoja karierą za granicą. Julia (Julia Jentsch) traci grunt pod nogami, do tego dochodzą problemy w pracy i śmierć psa.

Trudno nie zauważyć w filmie Małgorzaty Szumowskiej wątków autobiograficznych – rodzice reżyserki odeszli w przeciągu jednego miesiąca na przełomie stycznia i lutego 2004 roku.

Film porusza, ale także wzbudza kontrowersje nietypowym, ale jakże ludzkim, podejściem do przeżywania tragedii życiowych. Główna bohaterka nie zawsze staje na wysokości zadania i zdarza się jej reagować w sposób, który kłóci się z oczekiwaniami innych ludzi.

O ogromnym sukcesie filmu świadczy sześć nagród na festiwalu w Gdyni w 2008 roku i cztery Orły w 2009 roku w kategoriach: najlepszy film, najlepsza muzyka, montaż i nagroda publiczności. Na brawa zasługują świetne zdjęcia w wykonaniu Michała Englerta i muzyka autorstwa Pawła Mykietyna.

Sponsoring (2012) – film o dziewczynach z Paryża, które oddają się za kasę

Anna (Juliette Binoche), dziennikarka magazynu dla kobiet, postanawia napisać artykuł na temat paryskich studentek oferujących się jako call-girls. Pracując nad materiałem, nawiązuje kontakt z Polką Alicją (Joanna Kulig), która przyjechała tutaj na studia, i Francuzką o imieniu Charlotte (Anaïs Demoustier). Rozmowy z dziewczynami stają się dla Anny impulsem do zweryfikowania swojego podejścia do ciała i seksualności.

Film nie przeszedł bez echa – na festiwalu w Gdyni w 2012 roku Joanna Kulig odebrała Kryształową gwiazdę Elle i Nagrodę Indywidualną, krytycy docenili także kostiumy, za które odpowiadała Katarzyna Lewińska. W 2013 roku aktorka Joanna Kulig otrzymała Orła za najlepszą drugoplanową rolę kobiecą.

W imię... (2013) – historia księdza, zmagającego się z własną seksualnością

Ksiądz Adam (Andrzej Chyra) zostaje przeniesiony na inną, peryferyjną parafię. Tam angażuje się w pracę z trudną młodzieżą. Jest młody, otwarty i charyzmatyczny, więc szybko zjednuje sobie zaufanie chłopaków. Jednak on także ze sobą walczy, a jego długo tłumione pragnienia dają o sobie znać, kiedy poznaje „Dynię” (Mateusz Kościukiewicz), miejscowego outsidera.

Dramat obyczajowy powstał według scenariusza Małgorzaty Szumowskiej i Michała Englerta. Zdobył dwie nagrody na festiwalu Berlinale w 2013 roku – jako najlepszy film poświęcony gejom i lesbijkom i nagrodę czytelników Siegessäule. Na festiwalu w Gdyni (2013) reżyserka i współpracujący z nią artyści odebrali sześć statuetek, w tym nagrodę za reżyserię i najlepszą rolę pierwszoplanową w aktorskiej kreacji Andrzeja Chyry.

Body/Ciało (2015) – dramat o traumie po śmierci bliskiej osoby

Film opowiada o relacji ojca z córką po śmierci najbliższej im osoby – żony dla Janusza (Janusz Gajos) i matki dla Olgi (Justyna Suwała). Nastolatka choruje na anoreksje, a ojciec nie jest w stanie jej pomóc, ponieważ sam nie może pogodzić się z obecną rzeczywistością.

Realną pomoc przynosi terapia u psycholożki Anny (Maja Ostaszewska), która nawiązuje kontakt z duszą zmarłej kobiety.

„Body/Ciało” to jeden z najlepszych obrazów Małgorzaty Szumowskiej, o czym świadczy nagroda za reżyserię – Srebrny Niedźwiedź na Berlinale w 2015 roku i cztery Orły w 2016 roku w kategoriach: najlepszy film, najlepsza rola kobieca (Maja Ostaszewska), najlepsza rola męska (Janusz Gajos) i również za reżyserię.

O tym tytule pisaliśmy także w zestawieniu najlepszych filmów o anoreksji.

Infinite Storm (2022) – o samotnych wyprawach, które leczą traumy

Dla Pam (Naomi Watts) samotne wyprawy górskie są formą psychoterapii. Podczas wyprawy na Górę Waszyngtona dochodzi do gwałtownej zmiany pogody. Kobieta widzi ślady butów innego turysty (Billy Howle), który prawdopodobnie nie przeżyje bez jej pomocy.

W thrillerze, o którym pisaliśmy także przy okazji rankingu filmów o górach, ponownie zobaczymy mistrzowskie zdjęcia w wykonaniu Michała Englerta.

Kobieta z... (2023) – film o kobiecie uwięzionej w ciele mężczyzny

Aniela Wesoły (Małgorzata Hajewska-Krzysztofik) od zawsze czuła się kobietą. Jednak urodziła się jako chłopiec i w związku z tym podążała ścieżką wytyczoną przez binarną społeczność rodzinnego miasteczka. Jako mężczyzna wzięła ślub z kobietą (Joanna Kulig), a następnie została ojcem. Dopiero będąc dojrzałą osobą zdecydowała się żyć zgodnie z poczuciem własnej tożsamości.

Obraz powstał we współpracy z Michałem Englertem – zarówno na etapie pisania scenariusza, jak i podczas kręcenia scen.