Jerzy Skolimowski – reżyser trzeciej fali polskiego kina

Jerzy Skolimowski to człowiek wielu talentów i zainteresowań. Jego ekspresja twórcza znalazła ujście nie tylko w kinematografii, ale także w poezji i malarstwie. Za pierwsze filmy został skazany na emigrację. Jednak w 2008 r. powrócił do Polski w spektakularnym stylu. Produkcje z ostatnich lat zebrały żniwa za lata pracy, zdobywając wiele ważnych nagród filmowych.

Spis treści:

• Zanim Jerzy Skolimowski ukończył reżyserię
• Publikacje literackie
• Początki reżyserskie w czasach politycznie trudnych
• Filmy na emigracji (1967–1991)
• Nagrodzone produkcje z ostatnich lat
• Życie prywatne Jerzego Skolimowskiego

Zanim Jerzy Skolimowski ukończył reżyserię

Jerzy Skolimowski urodził się 5 maja 1938 roku w Łodzi. Jego dziadek architekt zajmował się projektowaniem budynków w Kaliszu. W czasie II wojny światowej jego ojciec działał w Armii Krajowej, zginął w obozie koncentracyjnym we Flossenbürgu w 1943 roku. Po wojnie przyszły reżyser wyjechał z matką do Pragi, gdzie chodził do gimnazjum razem z Václavem Havlem, Milošem Formanem i Ivanem Passerem.

W połowie lat 50. rozpoczął studia na Uniwersytecie Warszawskim na kierunkach: polonistyka i etnografia. Po ukończeniu studiów humanistycznych został przyjęty na wydział reżyserski na łódzkiej filmówce. Studia pod opieką artystyczną Andrzeja Munka ukończył w 1963 r. W czasach studenckich stworzył etiudy „Oko wykol” (1960), „Hamleś” (1960), „Pieniądze albo życie” (1961) i „Rzeźba” oraz napisał scenariusze do filmów „Niewinni czarodzieje” (1960) w reżyserii Andrzeja Wajdy i „Nóż w wodzie” Romana Polańskiego.

Publikacje literackie

Młody reżyser próbował swoich sił literackich, inspirując się twórczością Ernesta Hemingwaya, Marka Hłaski czy Andrzeja Bursy. Zadebiutował w 1957 r. wierszem „Moje rundy”, który ukazał się w czasopiśmie „Nowa Kultura”. Następnie wydał dwa tomiki poezji. Pierwszy zatytułowany „Gdzieś blisko siebie” ukazał się w 1958 r., a drugi – „Siekiera i niebo” został wydany rok później.

Napisał także sztukę teatralną pt. „Ktoś się utopi”, którą wystawiono na deskach teatru w Warszawie w 1961 r.

Początki reżyserskie w czasach politycznie trudnych

Z lat przed emigracją pochodzą cztery tytuły, które według Tadeusza Lubelskiego, polskiego historyka i krytyka filmu, tworzą spójną całość. Są to:

• Rysopis (1964) – pierwszy pełnometrażowy film Jerzego Skolimowskiego i jego dyplom na akademii filmowej w Łodzi. Głównym bohaterem jest Andrzej Leszczyc (w tej roli wystąpił sam reżyser), który rzuca studia na rzecz służby wojskowej,
• Walkower (1965) – to ciąg dalszy życia Andrzeja Leszczyca, który po zakończeniu służby wojskowej, robi karierę bokserską,
• Bariera (1966) – w trzecim filmie Skolimowskiego w roli głównej wystąpił Jan Nowicki. Obraz jest próbą krytyki romantycznego podejścia Polaków do II wojny światowej,
• Ręce do góry (1967) – przedstawia podejście młodego pokolenia do mitu polskich powstań narodowowyzwoleńczych. Film nie przeszedł cenzury i nie był wyświetlany do 1985 r.

To te obrazy są kojarzone z tzw. trzecią falą polskiego kina, która znajduje się pomiędzy polską szkołą filmową a kinem moralnego niepokoju. Tym terminem określa się twórczość artystów z lat 60. XX wieku.

Filmy na emigracji (1967–1991)

Po tym, jak najbliższy współpracownik Władysława Gomułki, Zenon Kiszko życzył Skolimowskiemu „Szerokiej drogi”, reżyser postanowił spróbować swoich sił poza granicami naszego kraju. Poniżej najważniejsze produkcje z czasów emigracji.

Start (1967) – film nakręcony w Belgii

Opowiada o pomocniku fryzjera, który marzy o tym, aby wziąć udział w wyścigach samochodowych. Marc (Jean–Pierre Léaud) ma już numer startowy, jednak ciągle brakuje mu auta. Planuje pożyczyć Porsche od swojego szefa, a kiedy okazuje się, że nie jest to możliwe, wpada na szereg innych zwariowanych pomysłów.

Film został nagrodzony Złotym Niedźwiedziem na MFF w Berlinie w 1967 r.

Na samym dnie (1970) – dramat obyczajowy produkcji niemiecko–brytyjskiej

To film erotyczny, którego akcja rozgrywa się na pływalni miejskiej. Głównym tematem jest miłość młodego mężczyzny Mike'a (John Moulder-Brown) do Susan (Jane Asher) – starszej koleżanki z pracy. Kobieta nie traktuje poważnie jego zalotów, a znacznie bardziej interesuje ją instruktor pływania.

Wrzask (1978) – czyli studium obłędu

Kolejną docenioną przez krytyków produkcją w reżyserii Jerzego Skolimowskiego jest horror na podstawie opowiadania Roberta Gravesa. Jego główny bohater (Tim Curry) podczas wyjazdu do szpitala psychiatrycznego na mecz krykieta poznaje Charlie'ego (Alan Bates), jednego z pacjentów ośrodka. Natarczywy mężczyzna wprasza się na obiad, gdzie prezentuje swój nadludzki krzyk, który potrafi zabić.

Fucha (1982) – dramat wokół wprowadzenia stanu wojennego w Polsce

Film opowiada o czwórce Polaków, pracujących „na czarno” w budowlance na Wyspach Brytyjskich. Kiedy jeden z nich Nowak (Jeremy Irons) dowiaduje się zamachu stanu przez gen. Jaruzelskiego w Polsce, postanawia zataić tę informację przed swoimi pracownikami, aby nie przerywać pracy.

Nagrodzone produkcje z ostatnich lat

Po reżyserskiej klęsce w postacie adaptacji „Ferdydurke” Gombrowicza z 1991 roku, Jerzy Skolimowski na kilka lat wycofał się z produkcji filmów. Powrócił w 2008 r., a jego kolejny obraz otworzył 61. MFF w Cannes.

Cztery noce z Anną (2008) – dramat psychologiczny o obsesyjnej miłości

To pełna napięcia opowieść o miłości nieśmiałego mężczyzny (Artur Steranko) do pielęgniarki Anny (Kinga Preis). Leon pracuje w szpitalnej spalarni odpadów medycznych. Kiedy Anna zostaje zgwałcona, uprowadza ją i odurza środkami nasennymi, aby z uwielbieniem patrzeć na nią i czuć jej obecność.

Essential Killing (2010) – thriller psychologiczny

Głównym bohaterem tej wstrząsającej historii jest pochodzący z krajów arabskich Mohammed (Vincent Gallo). Mężczyzna zabija trzech amerykańskich żołnierzy, stacjonujących na Bliskim Wschodzie. Zostaje pojmany i przewieziony do tajnej placówki CIA w Polsce.

Film zdobył:

• nagrodę CinemAvvenire, Nagrodę Specjalną Jury i Puchar Volpi na MFF w Wenecji w 2010 roku,
• cztery Orły z rąk Polskiej Akademii Filmowej w 2011 r. – jako najlepszy film, za reżyserię, muzykę (Paweł Mykietyn) i montaż,
• Złote Lwy i cztery nagrody indywidualne na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni w 2011 r. – za reżyserię, zdjęcia, muzykę i montaż.

11 minut (2015) – w kręgu wielkomiejskich historii

W thrillerze psychologicznym „11 minut” splatają się losy kilku mieszkańców wielkiego miasta. Jest aktorka Anna Hellman (Paulina Chapko) i jej chorobliwie zazdrosny mąż (Wojciech Mecwaldowski), kurier sprzedający narkotyki (Dawid Ogrodnik) i jego kochanka (Elżbieta Matynia), para alpinistów (Agata Buzek i Piotr Głowacki), sprzedawca hot dogów (Andrzej Chyra), siostry zakonne, ciężarna kobieta (Grażyna Błęcka-Kolska), lekarka Ewa Król (Anna Maria Buczek), dziewczyna z psem (Ifi Ude). Pozornie nie łączy ich nic do czasu jednego wydarzenia.

Obraz został nagrodzony przez Jury Młodych na MFF w Wenecji w 2015 r., w kolejnym roku film został nagrodzony polskim Orłem w kategorii: najlepszy montaż.

IO (2022) – podróż osiołka po Europie z nominacją do Oscara

To historia ukazana z perspektywy zwierzęcia cyrkowego, które zostaje uratowane przez obrońców praw zwierząt. Osiołek zostaje rozdzielony ze swoją opiekunką Kasandrą (Sandra Drzymalska) i trafia do stadniny koni. Ucieka stamtąd, co jest początkiem jego długiej podróży pełnej nieraz przyjemnych, ale niestety znacznie częściej trudnych i traumatycznych przeżyć.

„IO” wyróżnia się na tle innych filmów o zwierzętach, przedstawiając całe spektrum emocji czworonożnego bohatera. Film otrzymał Nagrodę Jury na festiwalu w Cannes w 2022 r. i sześć Orłów w 2023 r. Był nominowany do Oscara w kategorii: najlepszy film międzynarodowy.

Życie prywatne Jerzego Skolimowskiego

• W latach 1959–1965 był mężem aktorki Elżbiety Czyżewskiej.
• Następnie ożenił się z aktorką Joanną Szczerbic (jego druga żona zmarła w 2014 r.). Doczekali dwóch synów – Michała i Józefa.
• Obydwaj synowie Skolimowskiego poszli w ślady ojca, zawodowo związując się z reżyserią filmową. Józef (ur. w 1970 r.) zmarł w Indiach w 2012 r., w trakcie kręcenia filmu „Ixjana” razem ze swoim starszym bratem Michałem (ur. w 1968 r.).
• Po śmierci drugiej żony reżyser związał się z Ewą Piaskowską – scenarzystką i producentką, z którą już wcześniej współpracował przy swoich filmach.