Andrzej Wajda – reżyser, który budował i wspierał narodowe mity

Andrzej Wajda większość swojej twórczości oparł na literackich klasykach. Zasłynął także z filmów podważających komunistyczny status quo w czasach przed zmianą ustrojową w Polsce. Jego bohaterowie często są odważni i praworządni, stając naprzeciw bezlitosnemu aparatowi władzy. Niektórzy jednak stronią od walki w imię idei, wybierając ważniejsze dla nich wartości, na przykład miłość.

Spis treści:

• Skrócony życiorys Andrzeja Wajdy
• Życie prywatne reżysera
• Filmy z kanonu polskiej szkoły filmowej
• Twórczość lat 60. i 70.
• Kino moralnego niepokoju w filmach Andrzeja Wajdy
• Filmy po przełomie ustrojowym w Polsce
• Ostatnie obrazy Andrzeja Wajdy

Skrócony życiorys Andrzeja Wajdy

Andrzej Wajda urodził się 6 marca 1926 roku w Suwałkach. Jego ojciec Jakub był kapitanem wojskowym. Matka Aniela pracowała jako nauczycielka. Miał młodszego o rok brata Leszka, który realizował się jako artysta i scenograf.

W związku z awansem ojca cała rodzina przeprowadziła się do Radomia w 1934 roku. Andrzej Wajda skończył szkołę podstawową w czasie okupacji niemieckiej, a dalszą naukę w gimnazjum kontynuował w podziemiu. Jego ojciec zginął w Katyniu, o czym dowiedział się po wielu latach od popełnienia zbrodni.

W czasie II wojny światowej działał w Armii Krajowej jako łącznik. Po zdemaskowaniu kolegów z podziemia przez Gestapo, ukrywał się w Krakowie.

Studia reżyserskie w Łodzi

Po wojnie studiował malarstwo na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Jednak nie zrobił dyplomu, ponieważ w 1949 r. podjął decyzję o rozpoczęciu studiów reżyserskich w Wyższej Szkole Filmowej w Łodzi. Zadebiutował filmem „Pokolenie” w 1954 r. Jego filmy z lat 50. i 60. są próbą rozliczenia się z rzeczywistością i traumą II wojny światowej. Sprzeciwiają się estetyce socrealizmu stanowiąc element charakterystyczny dla polskiej szkoły filmowej.

Główne nurty w twórczości Andrzeja Wajdy

Andrzej Wajda jest także głównym przedstawicielem i współtwórcą kina moralnego niepokoju, w ramach którego powstały filmy psychologiczne, ukazujące dramatyzm i zakłamanie systemu komunistycznego w Polsce. W 1976 roku powstał „Człowiek z marmuru”, a w 1981 roku – „Człowiek z żelaza”, nagrodzony Złotą Palmą w Cannes.

To także autor wielkich literackich adaptacji. Na swoim koncie ma ekranizację nie tylko epopei narodowej, ale także „Popiołów” Stefana Żeromskiego, „Ziemi obiecanej” Władysława Reymonta, „Zemsty” Aleksandra Fredry, opowiadań Jerzego Andrzejewskiego i Jarosława Iwaszkiewicza. W 2002 r. (razem z Wojciechem Marczewskim) założył Mistrzowską Szkołę Reżyserii Filmowej.

Ostatnie filmy Andrzeja Wajdy są powrotem do wydarzeń, które odcisnęły największe piętno na jego życiu. W „Katyniu” wspomina swojego ojca, opowiadając o zamordowaniu polskich oficerów przez NKWD. W „Tataraku” podejmuje rozważania o śmierci, w końcu w ostatnim obrazie „Powidoki” ukazuje portret artysty, który nie poddaje się naciskom ze stron władz komunistycznych w latach 50. XX wieku. Reżyser zmarł 9 października 2016 w Warszawie, mając 90 lat.

Andrzej Wajda jako reżyser teatralny

Twórca nie ograniczał się do jednej muzy. W jego dorobku artystycznym są adaptacje dramatów Williama Shakespeare'a, Williama Gibsona, Johna Whitinga, Stanisława Wyspiańskiego. W latach 70. współpracował z Tadeuszem Łomnickim, w „Biesach” (1971) na podstawie powieści Fiodora Dostojewskiego obsadził Wojciecha Pszoniaka i Jana Nowickiego, a w „Hamlecie” (1981) – Jerzego Stuhra.

Dużym sukcesem scenicznym była sztuka „Nastasja Filipowna” (1989), która powstała we współpracy z japońskimi aktorami. W 1989 r. Andrzej Wajda został dyrektorem artystycznym Teatru Powszechnego w Warszawie.

Życie prywatne reżysera

• Pierwszą żoną Andrzeja Wajdy była Gabriela Obremba. Para poznała się podczas studiów na Akademii Sztuk Pięknych. Ich małżeństwo trwało od 1951 do 1959 roku.
• W 1959 r. reżyserii poślubił Zofię Żuchowską, również artystkę z ASP, byli razem do 1967 roku.
• Dwa miesiące po rozwodzie z Zofią, Andrzej Wajda wziął ślub z Beatą Tyszkiewicz. Chociaż ich małżeństwo zakończyło się już rok później, z tego związku na świat przyszła ich córka Karolina Wajda.
• W 1974 r. reżyser zawarł swoje czwarte małżeństwo z Krystyną Zachwatowicz, historyczką sztuki, scenografką i wykładowczynią sztuk plastycznych. Był z nią do swojej śmierci w 2016 r.

Filmy z kanonu polskiej szkoły filmowej

Pod zbiorczym terminem polskiej szkoły filmowej kryją się filmy o zróżnicowanej tematyce. Tym, co je łączy, jest artystyczne wyrażenie niepokojów z czasów II wojny światowej. To produkcje, które powstały w latach 1956–1963 w studiach filmowych „Kadr” i „Kamera”. Obok Andrzeja Wajdy przedstawicielami polskiej szkoły filmowy byli: Andrzej Munk, Tadeusz Konwicki, Wojciech Has. Jerzy Kawalerowicz, Kazimierz Kutz i Stanisław Różewicz.

• Kanał (1956) – film o upadku Powstania Warszawskiego, opowiadający o powstańcach z oddziału porucznika „Zadry” (Wieńczysław Gliński). W momencie, gdy losy powstania są przesądzone, dowódca podejmuje decyzję o ucieczce kanałami ze Śródmieścia na Mokotów. Obraz na podstawie opowiadania Jerzego Stefana Stawińskiego został uhonorowany Nagrodą Specjalną na festiwalu w Cannes w 1957 roku i Złotą Kaczką rok później. To także miejsce pierwsze w naszym rankingu filmów o Powstaniu Warszawskim.
• Popiół i diament (1858) – to film o wydarzeniach i nastrojach politycznych w Polsce zaraz po zakończeniu II wojny światowej. Głównym bohaterem jest były żołnierz Armii Krajowej, Maciek Chełmicki (Zbigniew Cybulski), który otrzymuje rozkaz zabicia Wiesława Szczuki. Po nieudanym zamachu sprawy się komplikują. Powodzeniu misji nie pomaga również uczucie do Krystyny (Ewa Krzyżewska). Film otrzymał nagrodę FIPRESCI na MFF w Wenecji i Złotą Kaczkę w 1959 roku. W naszym rankingu filmów politycznych zajmuje wysokie trzecie miejsce.

Twórczość lat 60. i 70.

Kolejne lata twórczości Andrzeja Wajdy obfitują w wyjątkowe współprace z Jerzym Skolimowskim, Romanem Polańskim, Danielem Olbrychskim, Ewą Ziętek i Wojciechem Pszoniakiem.

• Niewinni czarodzieje (1960) – wyjątkowy film o młodych miłośnikach jazzu i miłości, która ukrywa się pod grą pozorów. W rolach głównych wystąpili: Tadeusz Łomnicki i Krystyna Stypułkowska, scenariusz napisali Jerzy Andrzejewski i Jerzy Skolimowski.
• Popioły (1965) – film na podstawie powieści Stefana Żeromskiego, którego fabuła rozgrywa się w czasie wojen napoleońskich. Głównym bohaterem jest polski szlachcic Rafał Olbromski (Daniel Olbrychski), który nie jest zdecydowany, jaką drogą chce podążać. Obraz został nagrodzony Złotą Kaczką w 1966 roku jako najlepszy film polski.
• Wszystko na sprzedaż (1968) – to film na pograniczu dokumentu i fikcji o tragicznej śmierci młodego aktora. Obraz powstał w hołdzie Zbigniewowi Cybulskiemu, który zmarł w 1967 . w wyniku obrażeń po nieudanym skoku do rozpędzonego pociągu. Pod swoimi prawdziwymi imionami wystąpili: Beata Tyszkiewicz, Elżbieta Czyżewska, Andrzej Łapicki i Daniel Olbrychski. Film otrzymał Syrenkę Warszawką na Lubuskim Lecie Filmowym w 1969 r.
• Wesele (1972) – ekranizacja sztuki symbolicznej na podstawie dramatu Stanisława Wyspiańskiego. W rolach głównych wystapili: Andrzej łapicki, Wojciech Pszoniak, Franciszek Pieczka, Ewa Ziętek i Daniel Olbrychski. Film został nagrodzony Srebrną Muszlą na MFF w San Sebastian w 1973., a także na Lubuskim Lecie Filmowym w 1973 r. w kategoriach: najlepszy film, scenariusz i zdjęcia. W 1974 r. Złote Grono otrzymała także Maja Komorowska za najlepszą rolę drugoplanową.
• Ziemia obiecana (1974) – film o trójce przyjaciół z różnych grup społecznych, którzy postanawiają wybudować od zera postawić fabrykę w Łodzi. Wspólnikami w interesach są polski właściciel ziemski Karol Borowiecki (Daniel Olbrychski), przemysłowiec z Niemiec Maks Baum (Andrzej Seweryn) i zamożny Żyd Moryc Welt (Wojciech Pszoniak). Scenariusz napisany przez Andrzeja Wajdę powstał na podstawie powieści Władysława Reymonta. Film zdobył Złote Lwy na festiwalu w Gdyni i Syrenkę Warszawską na Lubuskim Lecie Filmowym w 1975 roku, Złoty Kłos na MFF w Valladolid w 1976 r., Złotą Kaczkę w 2007 r., a także Diamentowe Lwy na festiwalu w Gdyni w 2015 r. – za muzykę autorstwa Wojciecha Kilara.

Kino moralnego niepokoju w filmach Andrzeja Wajdy

Tym terminem określa się filmy poruszające problemy społeczne, nurtujące młodych twórców lat 1976–1981. W ramach nurtu, obok Andrzeja Wajdy, tworzyli także: Krzysztof Zanussi, Agnieszka Holland, Krzysztof Kieślowski, Tomasz Zygadło, Barbara Sass, Feliks Falk, Janusz Zaorski i Piotr Andriejew.

• Człowiek z marmuru (1976) – to pierwszy film w reżyserii Andrzeja Wajdy, który w jawny sposób wyraża bunt wobec polityki komunistycznej w Polsce. Opowiada o studentce szkoły filmowej i jej reportażu na temat Mateusza Birkuta, dawnego przodownika pracy, o którym słuch zaginął. Agnieszka (Krystyna Janda) w prywatnym śledztwie poznaje niepokojące fakty. Obraz zdobył Nagrodę Dziennikarzy na festiwalu w Gdyni w 1977 r., a także nagrodę FIPRESCI w Cannes w 1978 r. Krystyna Janda otrzymała Złote Grono na Lubuskim Lecie Filmowym w 1978 r. za najlepszą rolę kobiecą.
• Panny z Wilka (1979) – film psychologiczny nominowany do Oscara w 1980 r. Opowiada o dojrzałym mężczyźnie Wiktorze Rubenie (Daniel Olbrychski), który po stracie przyjaciela postanawia powrócić na wieś, gdzie spędził lata swojej młodości.
• Człowiek z żelaza (1981) – to kontynuacja filmu Andrzeja Wajdy z 1976 r. i komentarz do wydarzeń sierpniowych. Więcej na temat fabuły – w rankingu filmów o polityce. W rolach głównych wystąpili: Jerzy Radziwiłowicz, Krystyna Janda, Marian Opania i Irena Brylska. Obraz został uhonorowany Złotą Palmą w Cannes w 1981 r.

Filmy po przełomie ustrojowym w Polsce

W latach 90. Andrzej Wajda sięgał po różne tematy, przyjmując zarówno pozytywne, jak i negatywne recenzje krytyków. W jego twórczości pojawiają się wątki biograficzne i dokumentalne. Niezmiernie sięga również po literacką klasykę – w 1994 r. powstaje „Nastazja” na podstawie „Idioty” Fiodora Dostojewskiego, która jest przeniesieniem na ekran sztuki teatralnej z 1989 r., a także „Panna Nikt” (1996) na postawie powieści Tomka Tryzny. Zwieńczeniem dekady jest „Pan Tadeusz” z muzyką Wojciecha Kilara i w wykonaniu największych gwiazd polskiego kina.

• Korczak (1990) – to film na podstawie biografii wybitnego pedagoga Janusza Korczaka (Wojciech Pszoniak) nakręcony według scenariusza Agnieszki Holland.
• Pan Tadeusz (1999) – ekranizacja epopei narodowej autorstwa Adama Mickiewicza porusza równolegle szereg wątków – od miłości Tadeusza (Michał Żebrowski) do Zosi (Alicja Bachleda-Curuś), poprzez nastroje narodowowyzwoleńcze związane z okresem wojen napoleońskich, aż po historię księdza Robaka (Bogusław Linda). Film zdobył sześć Orłów i dwie Złote Kaczki w 2000 r.

Ostatnie obrazy Andrzeja Wajdy

W ostatnich latach twórczości reżyserskiej Wajdy widać wyraźny powrót do podstaw – ponownie pojawia się temat II wojny światowej, przewrotu ustrojowego w Polsce, refleksja nad śmiercią, a na koniec pytanie o rolę artysty i jego sztuki.

• Katyń (2007) – to film wojenny o zbrodni katyńskiej na podstawie noweli filmowej Andrzeja Mularczyka, ukazuje perspektywę kobiet, które czekają na powrót swoich mężów. Obraz powstał ku pamięci ojca Andrzeja Wajdy. W rolach głównych wystąpili: Andrzej Chyra, Maja Ostaszewska, Artur Żmijewski, Danuta Stenka i Jan Englert. W 2008 roku obraz otrzymał siedem Orłów, Bursztynowe Lwy na festiwalu w Gdyni jako najbardziej dochodowy film roku i Europejską Nagrodę Filmową za najlepsze kostiumy.
• Tatarak (2009) – przejmujący dramat o śmierci opowiada o życiu i emocjach kobiety w wieku średnim. Scenariusz powstał na podstawie opowiadań Jarosława Iwaszkiewicza i Sándora Máraiego, a także osobistych zapisków Krystyny Jandy, która wystąpiła w podwójnej roli głównej. Film zdobył Nagrodę Specjalną na festiwalu Berlinale, Europejską Nagrodę Filmową i dwie Złote Kaczki w 2009 r.
• Wałęsa. Człowiek z nadziei (2013) – film opowiada o życiu Lecha Wałęsy (Robert Więckiewicz), stanowiąc próbę odbudowania mitu „Solidarności”. Zwraca także uwagę na życie prywatne prezydenta i uchwytuje perspektywę jego żony (Agnieszka Grochowska jako Danuta Wałęsa).
• Powidoki (2016) – to ostatni film Andrzeja Wajdy. Opowiada o sztuce i polityce na podstawie życiorysu malarza i wykładowcy sztuki na uniwersytecie w Łodzi, Władysława Strzemińskiego. W roli głównej wystąpił Bogusław Linda.