Napisał o księdzu "jędza" i wyleciał za to ze szkoły – życiowe przypadki Kornela Makuszyńskiego

Kornel Makuszyński to jeden z najpopularniejszych autorów książek dla dzieci i młodzieży. Mariusz Urbanek, autor jego biografii uważa, że był prekursorem literatury dziewczyńskiej. Na długo przed powstaniem Pippi Pończoszanki stworzył portrety zwariowanych nastolatek, który nie nosiły tylko różowych kokardek. Jego książki „Awantura o Basię”, „Panna z Mokrą głową”, czy „Szatan z siódmej klasy” były filmowane, a „Koziołek Matołek” jest dzisiaj patronem Centrum Bajek w Pacanowie.

Kornel Makuszyński przed wojną był jednym z najbogatszych polskich pisarzy, celebrytą, żył jak pączek w maśle. Gazety pisały, co robi i gdzie spędza wakacje. Po wojnie, w okresie stalinowskim skazano go na zapomnienie, nie wydawano jego książek, cieszył się, gdy za spotkanie autorskie dostawał jedzenie - jajka, ser. Jego żona, śpiewaczka, mogła pracować tylko na pół etatu jako sprzątaczka w Muzeum Tatrzańskim. Makuszyński nie był święty, był antysemitą i mizoginem. Jak wyglądało życie autora „O dwóch takich co ukradli księżyc”? Z okazji 70. rocznicy odejścia pisarza, przypominamy jego historię.

Kornel Makuszyński: dzieciństwo, wyrzucenie ze szkoły

Kornel Makuszyński urodził się w Stryju, jeszcze pod zaborem austriackim, na terenie dzisiejszej Ukrainy. Był jedynym synem, a siódmym dzieckiem urzędnika Edwarda Makuszyńskiego i Julii Makuszyńskiej. W domu liczono każdy grosz. Makuszyński wspominał w „Bezgrzesznych latach” swój „wyświecony na łokciach mundurek i zniszczone buty zamalowane czarną farbą. Był gagatkiem. Któregoś dnia, gdy ksiądz zakazał uczniom wchodzenia na ślizgawkę, na staw, napisał wierszyk: „Na próżno jędza/ w ubraniu księdza/ z lodu nas spędza!/ W pierwszej b klasie/ w zimowym czasie/ nikt mu nie da się!!!”. Ktoś na niego doniósł do dyrektora, zrobiła się afera i mały Kornel wyleciał ze szkoły. Po latach napisał, że dzięki temu stał się „ozdobą gimnazjum w Przemyślu”. Koledzy wspominali go jako chłopaka iskierkę, bo broił i stale się coś wokół niego działo. Z gimnazjum w Przemyślu wyleciał z powodu... dziewczyny.

Miał 12 lat, kiedy zakochał się w swojej rówieśnicy, złotowłosej Kazi, wspominał że była „tak prześliczna, że się wszyscy na nią patrzyli ze zdumieniem, nie wierząc, aby kobieta mogła być tak piękna”. Pojedynkował się o jej względy z przyjacielem z klasy – Zygmuntem. Broń przyniósł kolega, którego ojciec prowadził lombard. Pistolet wypalił, ranił Zygmunta, obu chłopców wyrzucono ze szkoły.

Zobacz też: Kasia Sobczyk i Henryk Fabian rozwiedli się, chociaż on kochał ją do końca życia

Kornel Makuszyński: jak został pisarzem?

Maturę robił już we Lwowie, mieście w którym był zakochany i bardzo dobrze się w nim czuł. Pisał, że jest to miasto „Polską obłąkane”. Poznał tam ważnych dla siebie poetów: Jana Kasprowicza i Leopolda Staffa, zaprzyjaźnił się z Tadeuszem Boyem-Żeleńskim. Tam zaczął pracować jako recenzent teatralny, a wcześniej zadebiutował publikując… sonety. Swój debiut bardzo przeżył: „Boże jedyny! Na pierwszym miejscu w dodatku literackim jaśnieją, błyszczą, promienieją, krzyczą, wrzeszczą na cały świat moje wiersze, moje dwa sonety! (…) Świat się ze mną zakręcił – chciałem krzyczeć i śpiewać z radości, chciałem ściskać każdego przechodnia i każdemu powiedzieć: "Panie, to moje wiersze".

Zobacz także: "Było mi dobrze w tym małżeństwie", mówiła Halina Kunicka o związku z pierwszym mężem. Dlaczego odeszła?

Kornel Makuszyński: pierwsza żona

We Lwowie studiował polonistykę na Uniwersytecie Jana Kazimierza i romanistykę na Sorbonie, w Paryżu. W tym czasie na Uniwersytecie we Lwowie poznał swoją pierwszą żonę, Emilię Bażeńską. Podobno była piękna, Leopold Staff pisał, że miała „czarne oczy czarodziejki”. Pochodziła ze starego szlacheckiego rodu. Była popularną postacią wśród lwowskich artystów, czasem organizowała spotkania z nimi. Kornela Makuszyńskiego zaprosiła na wakacje do swojego pięknego majątku Burbiszki na Litwie. Posiadłość z parkiem, stawem, dworem słynęła z tego, że na jej terenie stanął pierwszy pomnik Adama Mickiewicza. Pobrali się w 1913 roku, mieszkali najpierw w Burbiszkach. Kornel Makuszyński już wtedy miał fantazję i duże możliwości, bo ściągnął do Burbiszek spod Tatr domek zakopiański. Był zakochany w góralskiej architekturze i w samym Zakopanym.

W Burbiszkach zastała ich pierwsza wojna światowa, zostali internowani i wywiezieni w głąb Rosji, do Kostromy. Wrócili dzięki staraniom m.in. rodziny Bażeńskich. Mieszkali w Kijowie, po odzyskaniu przez Polskę niepodległości przenieśli się do Warszawy, kupili piękne mieszkanie w ekskluzywnej Alei Róż. Czy byli szczęśliwi? Kolega Makuszyńskiego z gimnazjum, Stanisław Wasylewski, pisał, że „młody żonkoś nie zaznał słodyczy tzw. ogniska domowego, bo pani Ema, nawdychawszy się powietrza młodopolskiego, postanowiła się wyżywać w żywiole restauracyjno-kawiarnianym. Nie zdarzyło się, by w domu wieczór spędzili. Pani Ema, poza tym bez zarzutu, musiała bez ustanku knajpować i gazować”.

W kąśliwych uwagach o kobietach samego Makuszyńskiego, doszukiwano się aluzji do stylu życia żony. O jednej z bohaterek pisał, że tylko „goliła koniak i smoliła papierosy. Pozbyła się kobiecości, nie chciała mieć dzieci, tylko linię! Pokazywała wszystkim to, co tylko mama widziała, kiedy ją kąpała, i z miłości uczyniła igraszkę, a z życia dancing”. Z drugiej strony był jej wierny i chyba ją kochał. Kiedy Ema się rozchorowała, walczył o jej zdrowie, zabierał ją do kurortów w Polsce i za granicą. Ale Emilia zmarła w 1926 roku na gruźlicę. Makuszyński nigdy więcej nie pojechał do Burbiszek, ani na Litwę. Zamknął ten rozdział w życiu. A już rok później ożenił się po raz drugi z popularną śpiewaczką Janiną Gluzińską.

Zobacz też: Ryszard Pietruski i Maria Homerska: doczekali się córki, ale związku nie udało im się ocalić. Przyjaźnili się do końca

Kornel Makuszyński i Janina Gluzińska: historia miłości

Janina była z nim naprawdę na dobre i złe, w szczęściu i chorobie. Kornel Makuszyński przed wojną był jednym z najbogatszych pisarzy, świetnie mu się wiodło. Miał ogromną łatwość pisania „Koziołka Matołka” napisał w parę godzin. Był nie tylko poczytnym autorem książek dla dzieci i młodzieży, ale też felietonistą, autorem sztuk teatralnych i piosenek dla wojska. Lubił udawać biedaka, z czego śmieli się jego koledzy. Gdy Makuszyński dostał ogromną państwową nagrodę – 5 tysięcy złotych za wiersz „Pieśń o ojczyźnie” Antoni Słonimski pisał: „Nie będzie już Kornel biadał, że musi wronę złapać na święta, bo nie ma na indyka. Nie przeczytamy już nigdy, że Kornel zemdlał, gdy zobaczył stuzłotówkę. Z sercem w herbie, w butonierce i w brzuchu nie będzie się już musiał ukrywać z piciem szampana«”.

Niektórzy jak choćby Leopold Staff uważali, że Makuszyński potrafił być tam, gdzie „dają ciastka, lody i szparagi”. Innymi słowy potrafił się ustawić. Ale Mariusz Urbanek, autor jego biografii, podkreślał, że pisarz swoją pozycję „zawdzięczał przede wszystkim sobie, swojemu talentowi i popularności wśród czytelników, a nie temu, że ktoś mu coś załatwił. I korzystał z niej, ile mógł. Jedna jego recenzja mogła wynieść aktora na piedestał albo złamać karierę”.

Kornel Makuszyński: od celebryty do zapomnianego pisarza

Kornel Makuszyński przed wojną należał do elity, także materialnej. Bywał w wytwornej restauracji Adria, miał swój stolik w Astorii, grał w brydża, jeździł na nartach, jego teściowie mieli w Zakopanem willę „Ustronie”, gdzie chętnie spędzał czas. Miał antysemickie poglądy, chociaż przyjaźnił się z Julianem Tuwimem i Antonim Słonimskim, który uważał, że Makuszyńskiego nie można nie lubić. Był mizoginem, podobno jego zaczepne, szowinistyczne teksty świetnie się sprzedawały. „To jest delikatna kwestia. Wydaje się, że dla Makuszyńskiego podlotki były fantastycznym zjawiskiem, ale gdy przechodziły w fazę kobiecości, gdy zaczynały mieć oczekiwania, ograniczały swobody męskie, z Makuszyńskiego wyłaził mizogin”, mówił Mariusz Urbanek.

W późniejszych latach pisarz złagodniał w swoich opiniach, podobno pod wpływem żony Janiny, a może też swojego dobrego znajomego Tadeusza Boya Żeleńskiego i Ireny Krzywickiej. Był za regulacją urodzin (aborcją), pod warunkiem że decydować będą o tym wyłącznie kobiety, gdyż „ten, który cierpi, ma największe i bodaj, że jedyne prawo odpowiedzi”. Wielu ludziom pomagał, był inicjatorem budowy sanatorium dla dzieci w Zakopanem.

Wojnę Makuszyńscy przeżyli w Warszawie. W 1939 roku bomba trafiła w budynek przy ul Grottgera na Mokotowie, gdzie mieszkali. Stracili cały dobytek – antyki, obrazy. Spłonął rękopis drugiej części „Szatana z siódnej klasy”. Cud, że oni sami uszli z życiem. W 1944 roku małżonkowie zamieszkali w Zakopanem w willi Opolanka, gdzie mieli mieszkanie na pierwszym piętrze.

Zobacz też: Beata Tyszkiewicz romansowała z trzy dekady młodszym aktorem. Wątpiono w ich uczucie, oni marzyli o wspólnym życiu

Kornel Makuszyński: nie wolno było wydawać jego książek

Po wojnie Kornel Makuszyński wypadł z łask, jako piewca przedwojennej, sanacyjnej Polski. Nie popierał aktywnie nowego ustroju, nie potrafił odnaleźć się w nowych realiach. Dawny pieszczoch losu żył w zapomnieniu, nie wolno było wydawać jego książek. Nawet w „Koziołku Matołku” władza dopatrzyła się jakichś politycznych odniesień. Jego książki uznano za ideologicznie szkodliwe i kształtowane „na podłożu negacji walki klasowej". Kornel i Janina Makuszyńscy zajmowali niewielkie mieszkanie, utrzymywali się z jej lekcji muzyki. Czasem wielbiciele organizowali pisarzowi spotkanie autorskie, i jako honorarium przynosili jedzenie – mleko, ser, jajka. Jedna z wielbicielek przysłała mu pieniądze, by mógł sobie pozwolić na ulubioną kawę, ale honorowo je odesłał. Czuł się tak odsunięty, że gdy czytelnicy rozpoznali go na Krupówkach, rozpłakał się.

Zobacz też: Agnieszka Osiecka i Jerzy Giedroyć: zrezygnowanie z tej miłości było najtrudniejszą rzeczą w jej życiu

Kornel Makuszyński chorował na cukrzycę, miał udar, był częściowo sparaliżowany, miał chore serce. Zmarł 31 lipca 1953 roku. Pochowany został na cmentarzu na Pęksowym Brzysku. Jan Lechoń napisał, że śmierć Makuszyńskiego, która przed wojną byłaby szokiem, stała się tylko nieważnym wypadkiem w Bierucji (od Bolesława Bieruta, po wojnie prezydenta Polski i szefa komunistycznej partii PZPR). Ale po Odwilży w 1956 roku książki Kornela Makuszyńskiego znowu stały się popularne. Czytelnicy zaczytywali się w nich w bibliotekach.

W 1960 roku dużym powodzeniem cieszył się film „Szatan z siódmej klasy”, zagrała w nim m.in. młodziutka Pola Raksa. W 1962 roku powstał film Jana Batorego „O dwóch takich, co ukradli księżyc”, pamiętany głównie dlatego, że jako dzieci zagrali w nim Lech i Jarosław Kaczyńscy. W 1994 roku Kazimierz Tarnas wyreżyserował przebojową „Pannę z mokrą głową”. Żona Janina Gluzińska przeżyła Kornela Makuszyńskiego o 19 lat, opiekując się jego dorobkiem. Zmarła w 1972 roku. Pisarz nie miał dzieci

Korzystałam z książki Mariusza Urbanka: „Makuszyński. O jednym takim, któremu ukradziono słońce" , wyd. Czarne, 2017 rok.