Krzysztof Zanussi – biografia i najważniejsze filmy reżysera nurtu Młodej Kultury i kina moralnego niepokoju

Krzysztof Zanussi jest autorem filmów psychologicznych i dramatów, z których wyłaniają się wnikliwe portrety osób z czasów ważnych dla współczesnej historii Polski. Szczególną rolę odegrały obrazy z lat 70. XX wieku, ukazujące rozterki polskiej inteligencji w obliczu przemian społecznych i politycznych. Z nowszych produkcji uznanie widzów i krytyków zdobył film „Życie jako śmiertelna choroba przenoszona drogą płciową” opowiadający o tragedii człowieka w obliczu nadchodzącej śmierci.

Spis treści:

• Droga do reżyserii filmowej
• Etiudy studenckie i filmy telewizyjne
• Młoda Kultura w latach 70. XX wieku
• Kino moralnego niepokoju w twórczości Krzysztofa Zanussiego
• Twórczość z czasów emigracji reżysera
• Powrót do Polski w 1989 roku

Droga do reżyserii filmowej

Krzysztof Zanussi urodził się 17 czerwca 1939 roku w Warszawie. Ojciec Jerzy był z pochodzenia Włochem, a z zawodu – inżynierem budowlanym. Matka pochodziła z rodziny Niewiadomskich. Młody Krzysztof interesował się naukami ścisłymi. Wybrał studia na Wydziale Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego, jednak po roku zmienił kierunek na filozofię. W 1962 roku rozpoczął studia reżyserskie na akademii filmowej w Łodzi.

Etiudy studenckie i filmy telewizyjne

W latach 1961-1968 nakręcił osiem filmów krótkometrażowych, z których największe uznanie zdobyła jego praca dyplomowa – „Śmierć prowincjała” (1965). Pełna tajemniczego napięcia monochromatyczna etiuda rozgrywa się bez zbędnych słów. Głównym bohaterem jest młody historyk sztuki, który podejmuje pracę przy konserwacji klasztoru. Jego zainteresowanie wzbudza zakonnik znajdujący się na skraju śmierci.

Młoda Kultura w latach 70. XX wieku

Po studiach reżyser podjął współpracę z Telewizją Polską – nakręcił film o Przemyślu, o pisarce Marii Dąbrowskiej, a także komedię „Zaliczenie” z udziałem Daniela Olbrychskiego. W pełnym wymiarze zadebiutował filmem „Struktura kryształu” w 1969 roku, którym idealnie wpisywał się w nowy nurt w polskiej kinematografii, nazywany Młodą Kulturą.

W większości są to filmy psychologiczne, oszczędne w stylistyce, a przy tym głębokie i szczere w przekazie. Polski nurt powstał z inspiracji francuską „Nową Falą”, w której szczególną rolę odegrały filmy Jeana-Luca Godarda. W ramach Młodej Kultury lub inaczej trzeciej fali polskiego kina tworzyli także Roman Polański, Jerzy Skolimowski i Andrzej Wajda.

W latach 70. XX wieku reżyser współpracował z aktorką Mają Komorowską, Danielem Olbrychskim i Zbigniewem Zapasiewiczem. Z tego okresu największym uznaniem krytyków cieszy się film „Iluminacja” (1972).

Struktura kryształu (1969) – debiut pełnometrażowy Krzysztofa Zanussiego

Głównym tematem filmu jest kondycja polskiej inteligencji w latach 60. XX wieku. Dwójka znajomych naukowców spotyka się po latach. Okazuje się, że wykazują dwie zupełnie różne postawy życiowe. Marek (Andrzej Żarnecki), który właśnie wrócił z zagranicznego stypendium, planuje rozwijać swoją karierę naukową w Warszawie. Tymczasem Jan (Jan Mysłowicz) prowadzi spokojne życie na wsi, mieszkając z żoną Anną (Barbara Wrzesińka) i pracując jako meteorolog. Marek namawia Jana, aby powrócił do życia naukowego na uczelni.

Muzykę do „Struktury kryształu” skomponował Wojciech Kilar. Obraz otrzymał dwie nagrody na Lubuskim Lecie Filmowym – jako najlepszy film fabularny oraz za zdjęcia autorstwa Stefana Matyjaszkiewicza.

Życie rodzinne (1970) – dramat psychologiczny z Danielem Olbrychskim i Mają Komorowską w rolach głównych

To kolejna opowieść o polskiej prowincji. Tym razem główny bohater, Ziemowit Braun (Daniel Olbrychski) wraca do rodzinnej miejscowości po tym, jak otrzymuje wiadomość o chorobie ojca. Przyjeżdża na wieś razem ze swoim studenckim przyjacielem Markiem (Jan Nowicki).

Sytuacja, którą zastaje, budzi w nim niesmak – ojciec, który przed wojną pełnił wysokie stanowisko w hucie szkła, obecnie pędzi bimber i nadużywa alkoholu. Siostra Bella (Maja Komorowska) jest na bezrobociu, a domem zajmuje się ciotka Jadwiga (Halina Mikołajska), która również nie wykazuje większych aspiracji życiowych.

Film zdobył Złotą Kaczkę w 1972 roku i cztery nagrody na Lubuskim Lecie Filmowym – za scenariusz (Krzysztof Zanussi), zdjęcia (Witold Sobociński), scenografię i drugoplanową rolę kobiecą w wykonaniu Haliny Mikołajskiej.

Iluminacja (1972) – najgłośniejszy film Krzysztofa Zanussiego z początku lat 70.

Franciszek Retman (Stanisław Latałło) jest młodym intelektualistą z Pułtuska. Chłopak zastanawia się nad wyborem swojej drogi życiowej. Podejmuje studia na Wydziale Fizyki, przeżywa przelotny romans ze studentką historii sztuki (Monika Dzienisiewicz-Olbrychska), a także żałobę po śmierci przyjaciela taternika.

Kiedy przychodzi czas wyboru specjalizacji, rodzi mu się syn, a ze stypendium studenckiego nie jest w stanie utrzymać rodziny. Podejmuje więc pracę przy produkcji sprzętu medycznego, a następnie w szpitalu psychiatrycznym.

Ważnym elementem filmu jest warstwa dokumentalna w postaci wykładów, dyskusji i publikacji naukowych. Obok aktorów wystąpili filozof Władysław Tatarkiewicz i fizyk Iwo Białynicki-Birula.

Zdjęcia do „Iluminacji” wykonał Edward Kłosiński, muzykę skomponował Wojciech Kilar. Obraz zdobył Nagrodę Specjalną Jury na festiwalu w Gdyni i Syrenkę Warszawską na Lubuskim Lecie Filmowym w 1974 roku, a w 1976 roku – Nagrodę za „przenikliwość obserwacji w przeobrażającym się społeczeństwie polskim”.

Kino moralnego niepokoju w twórczości Krzysztofa Zanussiego

W 1976 r. ukazały się „Barwy ochronne”, którymi reżyser wyznaczył nowy kierunek w polskiej twórczości filmowej. Kino moralnego niepokoju to przede wszystkim dramaty z życia codziennego spowodowane uciskiem systemu socjalistycznego. W ramach formacji tworzyli między innymi Andrzej Wajda, Krzysztof Kieślowski i Agnieszka Holland.

Barwy ochronne (1976) – konkurencja do „Człowieka z marmuru” Andrzeja Wajdy na festiwalu w Gdyni

Filmowa dyskusja na poziomie politycznym i etycznym rozgrywa się pomiędzy dwoma studentami obozu językoznawczego. Mocno sceptyczny docent Jakub (Zbigniew Zapasiewicz) próbuje otworzyć oczy młodemu asystentowi Jarkowi (Piotr Garlicki) na kunktatorstwo i korupcję, które są powszechne w środowisku akademickim.

Ówczesny wiceminister kultury Janusz Wilhelmi chciał wykorzystać film Krzysztofa Zanussiego w celach politycznych, stawiając „Barwy Ochronne” jako przykład dobrego kina w odróżnieniu od „Człowieka z marmuru” Andrzeja Wajdy. Jednak reżyser z szacunku do kolegi po fachu nie stawił się na gali rozdania nagród w Gdyni w 1977 r.

Spirala (1978) – obraz wyróżniony na festiwalu w Cannes

Fabuła „Spirali” rozgrywa się w schronisku w Tatrach nad Morskim Okiem. Wśród turystów pojawia się mężczyzna, który natarczywie szuka zaczepki. Następnego dnia znika, wywołując niepokój wśród przebywających w schronisku osób. Rozpoczyna się akcja poszukiwawcza. Turyści i pracownicy TOPR znajdują go w stanie dramatycznym – o krok od zamarznięcia. Po przewiezieniu do szpitala okazuje się, że mężczyzna już wcześniej był ciężko chory.

Film otrzymał Nagrodę Jury Ekumenicznego w Cannes w 1978 roku, dwie nagrody na festiwalu w Gdyni, Złote Grono na Lubuskim Lecie Filmowym i Złotą Kaczkę – nagrodę czytelników miesięcznika FILM. Na podstawie tej historii powstała druga część „Dekalogu” Krzysztofa Kieślowskiego.

Constans (1980) – film z czasów przełomu solidarnościowego w Polsce

Witold (Tadeusz Bradecki) podczas wspinaczki w Tatrach nawiązuje kontakty, dzięki którym dostaje ciekawą pracę przy organizacji wystaw. Dzięki niej ma również możliwość realizacji swoich marzeń. Przed nim wyprawa w Himalaje, jednak na drodze stają nieczyste rozgrywki szefa Mariusza (Witold Pyrkosz) i kolegów z pracy.

W 1980 roku film „Constans” zdobył dwie nagrody na festiwalu w Cannes, a także Nagrodę Specjalną Jury na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni.

Twórczość z czasów emigracji reżysera

Lata 1981-1988 reżyser spędził na emigracji w RFN, gdzie tworzył filmy z udziałem polskich i zagranicznych aktorów:

• Pokuszenie (1981) – opowieść o relacji polskiej malarki (Maja Komorowska) z mężem Niemcem (Helmut Griem),
• Z dalekiego kraju (1981) – film o Karolu Wojtyle z czasów, zanim został wybrany papieżem. W roli głównej wystąpił Cezary Morawski,
• Imperatyw (1982) – film o rozważaniach filozoficznych matematyka (Robert Powell) i jego rozmowach z popem,
• Rok spokojnego słońca (1984) – melodramat o kobiecie na polskiej prowincji, która pada ofiarą pracowników Służb Bezpieczeństwa,
• Paradygmat, czyli potęga zła (1985) – historia studenta teologii, który za obietnicę stypendium schodzi na ścieżkę zła.

Szczególnym uznaniem krytyków cieszył się obraz „Rok spokojnego słońca”, którego akcja rozgrywa się zaraz po II wojnie światowej. Główną bohaterką jest Emilia (Maja Komorowska) – młoda kobieta opiekująca się chorą matką. Duże zamieszanie w miasteczku wywołuje pojawienie się amerykańskich żołnierzy, szukających ciał poległych w czasie wojny angielskich i amerykańskich pilotów. Jeden z nich, Norman (Scott Wilson), jest częstym gościem w domu Emilii, co ściąga na kobietę uwagę Służb Bezpieczeństwa.

Film zdobył Złotego Lwa na MFF w Wenecji w 1984 roku, a także nagrodę im. Francesco Pasinettiego.

Powrót do Polski w 1989 roku

Po przewrocie politycznym w Polsce Krzysztof Zanussi wrócił do kraju. Już w 1989 roku nakręcił film „Stan posiadania”, w którym przedstawia historię miłości dawnego opozycjonisty (Artur Żmijewski) z cenzorką (Krystyna Janda).

W 1990 r. powstał obraz „Życie za życie. Maksymilian Kolbe”. Pomimo dramatycznego tematu, jakim była śmierć księdza w obozie koncentracyjnym w Auschwitz, film biograficzny Zanussiego nie zdobył pozytywnych ocen krytyków.

Lepszą opinią cieszył się jego kolejny film – „Dotknięcie ręki” (1993), w którym opowiada o relacji studenta muzykologii z nieaktywnym zawodowo maestro (Max von Sydow).

Jednak największy rozgłos z późnego okresu twórczości reżysera zdobyły filmy: „Cwał” (1995), „Życie jako śmiertelna choroba przenoszona drogą płciową” (2000) i „Persona non grata” (2005).

Cwał (1995) – komediodramat osadzony w mrocznych czasach stalinizmu

Akcja filmu rozgrywa się na początku lat 50. XX wieku. Młody Hubert (Bartosz Obuchowicz) powraca do Warszawy, aby zamieszkać z ekscentryczną ciotką o imieniu Idalia (Maja Komorowska). Łączy ich miłość do koni i obydwoje z zapałem oddają się wspólnej pasji.

Film zdobył pięć nagród na festiwalu w Gdyni w 1996 roku, w tym nagrodę dziennikarzy, nagrodę za najlepszą rolę dziecięcą (dla Bartka Obuchowicza) i za rolę kobiecą – dla Mai Komorowskiej. „Cwał” był także polskim kandydatem do Oscara w 1997 roku.

Życie jako śmiertelna choroba przenoszona drogą płciową (2000) – najlepszy film Zanussiego po 1989 roku

Tomasz Berg (Zbigniew Zapasiewicz) jest lekarzem, który choruje na raka. Prosi byłą żonę Annę (Krystyna Janda), wiodącą szczęśliwe życie u boku młodszego partnera, o pieniądze na podróż do Paryża. Ma nadzieję, że za granicą otrzyma lepszą pomoc medyczną, która umożliwi remisję choroby. Niestety, francuscy lekarze również są bezradni. Załamany wraca do Polski. Żyje na krawędzi, bawiąc się uczuciami innych ludzi i myśląc o samobójstwie.

Film zdobył trzy Złote Lwy na festiwalu w Gdyni w 2000 roku i siedem Orłów w 2001 roku. Nagrody odebrali m.in. Krzysztof Zanussi – za scenariusz i reżyserię, Zbigniew Zapasiewicz – za główną rolę, Wojciech Kilar – za muzykę mistrzowsko uzupełniającą rozpisane dialogi i obraz.

Persona non grata (2005) – jedyny polski tytuł na 62. MFF w Wenecji

Ambasador Polski w Urugwaju, Wiktor Leszczyński (Zbigniew Zapasiewicz), wraca do Polski na pogrzeb żony. Na miejscu jego żal potęgują podejrzenia o romans zmarłej małżonki z Olegiem (Nikita Michałkow), rosyjskim wiceministrem spraw zagranicznych.

W filmie obok dwójki wymienionych aktorów pojawił się także Jerzy Stuhr – jako radca polskiej ambasady w Urugwaju.

Obraz był wyświetlany w konkursie głównym w Wenecji w 2005 roku. W Polsce zdobył cztery Orły – za muzykę autorstwa Wojciecha Kilara, rolę drugoplanową w wykonaniu Jerzego Stuhra, dźwięk i montaż. Z kolei Nikita Michałkow odebrał Nagrodę Indywidualną na festiwalu w Gdyni.