Film dokumentalny – 1 z 3 podstawowych rodzajów filmowych

Rolą filmu dokumentalnego jest pokazanie rzeczywistości z możliwie jak najmniejszą ingerencją reżysera. Historia kina zna mistrzów gatunku, dzięki którym mogliśmy zobaczyć wstrząsające relacje z obszarów dotkniętych kryzysem z powodu wojny, głodu lub zmian klimatycznych. Jednak znamy także przypadki, kiedy film dokumentalny wykorzystywany był w celach propagandowych.

Spis treści:

• Wyróżniki dokumentu jako rodzaju filmowego
• Pierwsze filmy dokumentalne
• Podział na gatunki
• Dokument jako narzędzie polityczne
• Filmy rozliczające czas wojny
• Współczesne filmy dokumentalne

Wyróżniki dokumentu jako rodzaju filmowego

• Film dokumentalny to, obok fabuły i filmów animowanych, jeden z trzech podstawowych rodzajów filmowych.
• Dotyczy postaci i sytuacji rzeczywistych, które są pokazane wprost „z miejsca zdarzenia” lub są relacjonowane przez bezpośrednich świadków wydarzeń.
• Dokument może bazować na materiałach archiwalnych, takich jaki filmy czy zdjęcia.
• Forma dokumentu jest spójna i najczęściej jest relacją z rzeczywistości.
• Reżyser szuka bohaterów i punktów zwrotnych w prawdziwych historiach ludzi.

Pierwsze filmy dokumentalne

Wyznaczenie konkretnej daty pierwszego filmu dokumentalnego w historii kina jest trudne, ponieważ filmoznawcy nie są zgodni co do definicji gatunku. Niektórzy za pierwsze filmy dokumentalne uznają eksperymenty Thomasa Edisona, który obok wynalezienia fonografu w 1877 roku i opatentowania żarówki w 1879 roku, podejmował także próby rejestrowania obrazu.

Inni za początek filmów dokumentalnych uznają nagrania stworzone przez braci Lumière w 1985 roku, które prezentowały możliwości działania kinematografu.

Należy jednak mieć na uwadze, że gatunek od samych początków był narażony na manipulacje reżyserskie. Na przykład James Williamson, relacjonując wydarzenia z powstania bokserów w Chinach w filmie „Atak na chińską misję” (1898), skorzystał z pomocy aktorów i statystów.

Podział na gatunki

Punktem zbieżnym dla wszystkich dokumentów jest bazowanie na prawdziwej historii. Jednak praktyka pokazuje, że w ramach tego rodzaju filmowego jest wiele wewnętrznych różnic, które najłatwiej zauważyć omawiając poszczególne gatunki filmów dokumentalnych.

Filmy przyrodnicze – dokumenty ze świata fauny i flory

To gatunek filmów dokumentalnych przedstawiających świat roślin, zwierząt i grzybów w ich naturalnym środowisku. Pierwszym filmem przyrodniczym był „Nanuk z Północy” (1922) w reżyserii Roberta Flaherty'ego. Jest to niema, czarno-biała produkcja opowiadająca o życiu Inuitów w kanadyjskiej części Arktyki.

W Polsce kino przyrodnicze były określane jako filmy biologiczne. W latach 30 i 40. XX wieku realizowali je Włodzimierz Puchalski i Karol Marczak, wyznaczając trendy dla późniejszych twórców.

Chociaż tytuły w ramach tego gatunku trafiają do dystrybucji kinowej, za ich prezentacje głównie są odpowiedzialne znane na całym świecie kanały telewizyjne, takie jak Animal Planet czy National Geographic Channel.

Najlepsze filmy przyrodnicze w historii kina

Z nagrodzonych tytułów w ramach gatunku warto wymienić:

• „Świat milczenia” (1956) – francuski film dokumentalny o badaczu morskich głębin w reżyserii Louisa Malle'a, Jacquesa-Yvesa Cousteau. Obraz został uhonorowany Złotą Palmą w Cannes w 1956 roku i Oscarem w 1957 roku,
• „Mikrokosmos” (1996) – dokument autorstwa Claude'a Nuridsany'ego i Marie Pérennou o mieszkańcach łąki, których życia nie zauważamy na co dzień. Film zdobył wyróżnienie specjalne Technical Grand Prize w Cannes w 1996 roku, a także 5 Cezarów w 1997 roku,
• „Marsz pingwinów” (2005) – film w reżyserii Luca Jacqueta opowiada o wędrówce pingwinów cesarskich w poszukiwaniu terenów lęgowych. Nagrania trwały rok i były realizowane w pobliżu francuskiej bazy naukowej na Wybrzeżu Adeli na Antarktydzie. Obraz został nagrodzony Oscarem w 2006 roku.

Ogromną popularność zdobyła także „Błękitna planeta” (2001) – cykl filmów według pomysłu i z narracjami Davida Attenborough. Jest to pierwsza w historii seria przedstawiająca życie w oceanach, w której widowiskowe nagrania połączone są z doskonałą muzyką skomponowaną przez George'a Fentona.

Jej twórcy otrzymali dwie nagrody Emmy w 2002 roku za najlepsze kompozycje muzyczne i najlepsze zdjęcia w odcinku „Seas of Life: Ocean World”. W 2017 roku powstała drugą część cyklu – „Błękitna planeta 2”.

Filmy kompilacyjny – efekt pracy badawczej

To typ dokumentu, w którym reżyser łączy różne materiały archiwalne, takie jak fragmenty kronik filmowych, materiałów telewizyjnych, reklam, filmów dokumentalnych i fabularnych.

Za pionierkę filmów kompilacyjnych uznawana jest Esfir Szub (1894-1959), radziecka reżyserka i montażystka znana z dokumentów propagandowych z lat 20., 30. i 40. XX wieku. Jej pierwszy film „Upadek dynastii Romanowów” (1927) został zrealizowany na zlecenie „Sowkina”, centrali koordynującej przemysł filmowy i fotograficzny w ZSRR, z okazji 10. rocznicy rewolucji październikowej.

Reżyserka, przygotowując się do filmu, zebrała ponad 900 kilometrów taśmy, co pozwoliło jej zrealizować nie jeden, a trzy filmy na temat rodziny carskiej.

Dokument typu „direct cinema” – przełom w produkcji filmów dokumentalnych

To gatunek, który powstał w latach 60. w Ameryce Północnej (USA i Kanada) dzięki możliwościom technologicznym, umożliwiającym zabranie lekkiej przenośnej kamery w teren i rejestrowanie dźwięku na żywo. Podobnie jak rozwijający się we Francji ruch cinéma vérité, kino bezpośrednie podejmowało próbę uchwycenia rzeczywistości „tu i teraz”.

Za przełomowy przykład gatunku uchodzi film „Les Raquetteurs” (1958) zrealizowany przez Michela Braulta i Gillesa Groulxa. Jego powstanie zbiegło się z procesem głębokich zmian społecznych i politycznych w Kanadzie, które w po wyborach w 1960 roku zostały określone mianem „spokojnej rewolucji”.

Portret – film kompilacyjny wokół jednego bohatera

Portrety to filmy dokumentalne przedstawiające życie jednej osoby. Zazwyczaj są one opatrzone komentarzem narratora, często zawierają zdjęcia i nagrania archiwalne. W przygotowaniu materiału do portretów filmowych dużą rolę odgrywają materiały udostępnione przez samego bohatera lub jego rodzinę, w przypadku osób zmarłych.

Polskim przykładem jest film „Jan Paweł II. Szukałem was...” (2011) w reżyserii Jarosława Szmidta o papieżu Polaku, opowiadający historię jego życia i duchowego przesłania.

Fabularyzowane portrety określane są jako filmy biograficzne.

Wywiad, czyli rozmowa filmowa

Jako gatunek filmowy wywiad przybiera formę rozmowy, najczęściej między twórcą dokumentu a głównym bohaterem wywiadu lub świadkami zdarzenia. Wywiady mogą dotyczyć szczegółów z życia znanej osoby, na przykład: polityka, aktora, muzyka, pisarza czy reżysera, miejsca lub wydarzenia.

Mockument – rozrywkowa forma paradokumentu

Jest to termin powstały jako zbitka dwóch angielskich słów: „mock” (czyli „drwić”) i „documentary” (czyli „film dokumentalny”). Film jest w pełni reżyserowany, jednak wykorzystuje styl dokumentu, aby przedstawić swoją wersję historii w fikcyjnej scenerii i z udziałem aktorów. Zazwyczaj ma formę rozrywkową, będąc parodią formy dokumentalnej.

Świetnym przykładem są skecze filmowe realizowane przez twórców „Latającego cyrku Monty Pythona” (1969-1974) – Johna Cleese'a, Erica Idle'a, Terry'ego Jonesa, Michaela Palina i Terry'ego Gilliama.

Dokument jako narzędzie polityczne

Sztandarowym przykładem filmów dokumentalnych, które służyły celom politycznym, są radzieckie i nazistowskie produkcje z lat 30. XX wieku i z czasów II wojny światowej. W ZSRR w ramach kronik filmowych powstają obrazy gloryfikujące postać Józefa Stalina.

Z kolei w III Rzeszy członkowie partii NSDAP dbają o wizerunek Adolfa Hitlera za pomocą m.in. takich filmów jak „Triumf woli” (1934) i „Olimpiada” (1938) w reżyserii Leni Riefenstahl. Artystka finansowana przez partię rządzącą propagowała nie tylko postulaty Hitlera, ale także rozpowszechniała kult „rasy aryjskiej”.

W rozliczeniu zbrodni wojennych reżyserka nie została uznana za winną. Zapewniała, że nie miała pojęcia o obozach zagłady i o okrucieństwach popełnianych przez nazistów. Dożyła ponad 100 lat, do końca życia kręcąc filmy przyrodnicze i etnograficzne. W 2002 roku ukazał się jej ostatni film na temat życia w oceanach.

Filmy rozliczające czas wojny

Po II wojnie światowej światło dzienne ujrzały nagrania z obozów koncentracyjnych. Twórcy filmów dokumentalnych postawili sobie za punkt honoru przekazać prawdę na temat wydarzeń z czasów wojny.

Pierwszą taką produkcją był film Aleksandra Forda pt. „Majdanek – cmentarzysko Europy” (1944). Kolejnym przykładem jest „Noc i mgła” (1955) w reżyserii Alaina Resnaisa, film o obozach koncentracyjnych w Europie.

Współczesne filmy dokumentalne

We współczesnych produkcjach niebagatelną rolę odegrały filmy w reżyserii Wernera Herzoga. Twórca rozpoczął swoją ekscentryczną karierę filmową od obrazów fabularnych, jednak po 1991 roku skupił się wyłącznie na formach dokumentalnych. Jego najgłośniejsze filmy w ramach tego gatunku to:

• „Lekcje ciemności” (1992) – dokument stylizowany na film science-fiction, relacjonujący agresję Iraku na Kuwejt w 1990 roku,
• „Mój ukochany wróg” (1999) – film o trudnej współpracy reżysera z niemieckim aktorem Klausem Kinskim,
• „Kraina ciszy i ciemności” (1971) – film o Fini Straubinger pomagającej osobom głuchym i niewidomym, ozdobiony poetyckimi sentencjami Fini i samego Wernera Herzoga,
• „Spotkania na krańcach świata” (2007) – ozdobiony przepięknymi zdjęciami archiwalnymi dokument o życiu na Antarktydzie, pracy naukowców z misji badawczych, robotników i pierwszych zdobywcach.

Filmy amatorskie

Rozwój technologiczny sprawił, że autorem filmów dokumentalnych może być każdy. Udowodnili to bracia Ridley i Tony Scott, którzy w 2011 roku zebrali amatorskie nagrania wykonane przez ludzi na całym świecie w filmie „Dzień z życia”.