Andrzej Żuławski – reżyser kontrowersyjny. Zawsze podążał za swoją wizją artystyczną

Andrzej Żuławski to reżyser niedoceniany w Polsce. Ze względu na cenzurę w czasach PRL, nie mógł realizować swoich śmiałych wizji z lat 80. W jego filmach wątki erotyczne i sceny przemocy oscylują na granicy sztuki i dobrego smaku. Krytykowany i doceniany na międzynarodowych festiwalach artysta prowadził także bogate życie osobiste.

Spis treści:

• Notka biograficzna
• Życie prywatne Andrzeja Żuławskiego
• Najważniejsze filmy niepokornego reżysera

Notka biograficzna

Andrzej Żuławski urodził się 22 listopada 1940 roku we Lwowie. Jego dziadek Jerzy był pisarzem i filozofem, ojciec Mirosław także zajmował się twórczością literacką. Matka miała na imię Czesława. Podczas bombardowania Lwowa w 1941 roku rodzina Żuławskich pozostała w mieście, mały Andrzej odniósł ciężkie rany, zginęła jego siostra Marta.

W 1945 roku ojciec otrzymał stanowisko w ambasadzie RP w Paryżu, więc naukę Andrzej rozpoczął we Francji. Dwa lata później przeprowadzili się do Pragi, gdzie przyszły reżyser oglądał z babcią przedwojenne filmy. W 1956 wrócili do Paryża – tam Andrzej skończył szkołę średnią i zdał maturę.

Okres studencki i pomoc przy filmach Wajdy

Jako siedemnastolatek Andrzej Żuławski podjął studia w prestiżowej szkole filmowej w Paryżu i zrobił dyplom w 1959 roku. Następnie rozpoczął studia filozoficzne na Sorbonie, ale nie odnalazł się w nurcie filozofii egzystencjalnej. Marksizm na Uniwersytecie Warszawskim też nie przypadł mu do gustu.

Za to pojawiła się możliwości asystentury u Andrzeja Wajdy przy kręceniu filmu „Samson” (1961). Dzięki rekomendacji Romana Polańskiego Żuławski pomagał także w reżyserii „Miłości dwudziestolatków” (1962) i „Popiołów” (1965).

Samodzielna działalność reżyserska

Do spięcia między Andrzejem Żuławskim a Wajdą doszło podczas pracy nad ekranizacją „Jądra ciemności” Josepha Conrada. Żuławski napisał scenariusz, razem pojechali do USA uzgadniać współpracę z amerykańskim producentem, po czym Wajda zrezygnował z projektu i wrócił do Polski.

W 1971 roku powstał pierwszy samodzielny pełnometrażowy film w reżyserii Andrzeja Żuławskiego pt. „Trzecia część nocy”. Młody reżyser nie uwzględnił uwag starszego kolegi po fachu, co zaogniło wcześniejszy konflikt z Wajdą. Rok później powstał film „Diabeł” (1972), jednak ze względu na odważne sceny przemocy i erotyczne został zakazany w Polsce. Reżyser postanowił realizować się za granicą, gdzie doceniano jego twórczość.

Filmy tworzone we Francji

W 1975 powstał pierwszy film zagraniczny Andrzeja Żuławskiego pt. „Najważniejsze to kochać”. Następnie reżyser podjął się ekranizacji „Trylogii księżycowej” – cyklu powieści swojego dziadka Jerzego. Efektem jest film „Na srebrnym globie” – obraz kręcony w latach 70. we Francji w Polsce ukazał się dopiero w 1988 roku.

Najlepszy okres twórczości reżyserskiej przypada na lata 80. XX wieku, kiedy powstaje „Opętanie” (1981). Obraz został doceniony na festiwalu w Cannes. Dużym uznaniem cieszyły się także kolejne produkcje – „Kobieta publiczna” (1984) i „Narwana miłość” (1985) na podstawie prozy Fiodora Dostojewskiego.

Filmy po transformacji ustrojowej w Polsce

Obrazy w reżyserii Andrzeja Żuławskiego z końcówki XX i początku XXI wieku spotykały się z różnorodnymi opiniami krytyków. Po 1989 roku ukazały się:

• Moje noce są piękniejsze niż wasze dni (1989) – francuski dramat o informatyku, który zostaje zarażony śmiertelnym wirusem. W rolach głównych wystąpili: Jacques Dutronc i Sophie Marceau,
• Borys Godunow (1989) – filmowa adaptacja opery Musorgskiego na podstawie dramatu Aleksandra Puszkina,
• Błękitna nuta (1991) – film o Fryderyku Chopinie z Januszem Olejniczakiem w roli głównej,
• Szamanka (1996) – ekranizacja powieści Manueli Gretkowskiej,
• Wierność (2000) – ostatni film nakręcony z Sophie Marceau,
• Kosmos (2015) – swobodna adaptacje powieści Witolda Gombrowicza.

Andrzej Żuławski jest również autorem kilku powieści opublikowanych we Francji. Rozgłos medialny zdobył jego dziennik „Nocnik” (2010), zwłaszcza po tym, jak został wycofany ze sprzedaży w wyniku decyzji sądu na wniosek Weroniki Rosati.

Reżyser zmarł w 2016 roku w wieku 75 lat po długiej chorobie nowotworowej. Ostatni napisany scenariusz zrealizował jego syn Xawery Żuławski pod tytułem „Mowa ptaków” (2019).

Życie prywatne Andrzeja Żuławskiego

• Andrzej Żuławski poznał swoją pierwszą żonę Barbarę Baranowską na planie filmu „Miłość dwudziestolatków” (1962).
• Następnie związał się z aktorką Małgorzatą Braunek, którą poznał podczas reżyserowania „Trzeciej części nocy” (1971). Płomienny romans zaowocował najpierw rozwodem z Barbarą, a następnie ślubem z Barbarą. Z tego związku narodził się ich syn Xawery (1971).
• Małgorzata Braunek rolę w „Diable” (1972) w reżyserii Andrzeja Żuławskiego wspomina jako traumatyczne doświadczenie. Praca na tym filmem przyczyniła się do rozpadu małżeństwa po zakończeniu zdjęć.
• Kolejną żoną reżysera była malarka Hanna Wolska, matka Ignacego (1978).
• Od 1985 roku był związany z francuską aktorką Sophie Marceau, która jest matką Vincenta (1995).
• Podczas pracy na filmem „Szamanka” (1996) reżyser zakochał się w pisarce Manueli Gretkowskiej. Ich romans był powodem rozpadu związku z Sophie Marceau.
• W latach 2007-2008 był nieformalnie związany z aktorką Weroniką Rosati.

Najważniejsze filmy niepokornego reżysera

Poniżej więcej na temat fabuły pięciu najlepiej ocenionych filmów na Filmwebie w reżyserii Andrzeja Żuławskiego.

Trzecia część nocy (1971) – oniryczny dramat wojenny

Trwa II wojna światowa. Głównym bohaterem jest młody mężczyzna o imieniu Michał (Leszek Teleszyński). Jego matka, żona i syn zostają zabici przez hitlerowskich okupantów. On sam ucieka. Przypadkowo poznaje Martę (Małgorzata Braunek), która do złudzenia przypomina jego zmarłą żonę. Postanawia zostać z nią i jej nowo narodzonym synkiem.

Film powstał według scenariusza napisanego przez Andrzeja Żuławskiego wspólnie z ojcem Mirosławem Żuławskim. Jego fabuła odwołuje się do doświadczeń ojca i syna z czasów okupacji hitlerowskiej.

Za swój pełnometrażowy debiut reżyser otrzymał Nagrodę im. Andrzeja Munka w 1971 rok, dyplom uznania na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Adelaide w 1972 roku i nagrodę na festiwalu „Młodzi i Film” w 1973 roku.

Diabeł (1972) – najbardziej kontrowersyjny film Andrzeja Żuławskiego

Jest koniec XVIII wieku, młody szlachcic Jakub (Leszek Teleszyński) opuszcza więzienny klasztor w towarzystwie Nieznajomego (Wojciech Pszoniak) i zakonnicy (Monika Niemczyk). Wraca do rodzinnego domu, jednak jest oszołomiony po torturach, których doświadczył. Nieznajomy nakazuje mu „oczyszczać” świat ze zła i grzechu, co prowadzi do szeregu dramatycznych sytuacji. Mężczyzna popada w coraz większy obłęd.

Film został zablokowany przez cenzurę PRL ze względu na nawiązania do wydarzeń z marca 1968 roku, w postaci Nieznajomego-diabła widziano podobieństwo do działacza PZPR Mieczysława Moczara.

Najważniejsze to kochać (1975) – pierwsza zagraniczna produkcja

Film opowiada o uczuciu młodego fotografa do starzejącej się aktorki. Nadine Chevalier (Romy Schneider) do tej pory grała jedynie w tanich erotykach. Dzięki pieniądzom, które Servais (Fabio Testi) pożycza od swoich pracodawców, aktorka ma szansę zagrać rolę Lady Anne w sztuce na podstawie dramatu Shakespeare'a. Nadine jest rozdarta pomiędzy rodzącym się uczuciem do fotografa a przywiązaniem do obecnego męża.

Melodramat został zrealizowany na podstawie książki „Noc amerykańska” autorstwa Christophera Franka. Został pozytywnie przyjęty we Francji, a występująca w nim Romy Schneider otrzymała Cezara w 1976 roku jako najlepsza aktorka.

Opętanie (1981) – horror o zdradzie małżeńskiej

Kiedy po długiej nieobecności Mark (Sam Neil) wraca do domu, zostaje swoją żonę Annę (Isabelle Adjani) w niepokojącym stanie. Ich kilkuletni syn jest zaniedbany, a ona sama wydaje się roztargniona i nieobecna. Przyznaje, że ma kochanka. Mark nie wierząc żonie, zatrudnia prywatnego detektywa, aby przyjrzał się sprawie.

Okazuje się, że Anna nie spotyka się z Heinrichem (Heinz Bennent), o którym mówiła. Jej kochankiem jest odrażające monstrum, żywiące się ludzkim mięsem.

„Opętanie” to najbardziej kontrowersyjny film w reżyserii Andrzeja Żuławskiego, który łączy wątki autobiograficzne z mroczną symboliką w stylu gore. Chociaż obraz zdobył rozgłos za granicą, do dystrybucji polskiej został wprowadzony dopiero w listopadzie 2023 roku. Isabelle Adjani za rolę Anny otrzymała Złotą Palmę w Cannes w 1981 roku i Cezara w 1982 roku.

Borys Godunow (1989) – ekranizacja opery na podstawie sztuki Aleksandra Puszkina

Film na podstawie opery Modesta Musorgskiego z 1874 roku opowiada historię rosyjskiego cara Borysa Godunowa (Ruggero Raimondi). Wybrany przez lud władca skrywa wielką tajemnicę. Okazuje się, że jego władza splamiona jest krwią syna poprzedniego cara, młodego Dymitra. O zbrodni dowiaduje się Grigorij (Pavel Slabý), co wkrótce zamierza wykorzystać.

Główny trzon adaptacji stanowi nagranie z opery w Waszyngtonie pod dyrekcją Mścisława Rostropowicza. Muzyk niezadowolony z efektu końcowego filmu złożył pozew o usunięcie niektórych scen. Sąd zachował jednak prawo twórcy do decydowania o ostatecznym kształcie swojego dzieła. Nakazał jedynie umieszczenie stosownej notki na początki filmu, która jest wyrazem dezaprobaty ze strony dyrygenta.