Lead:
Watykan, choć najmniejszy kraj świata, skrywa ogrom historii, tradycji i zaskakujących faktów. Od podziemnych nekropolii po własną pocztę i gwardię – to miejsce, gdzie każdy metr kwadratowy tętni znaczeniem. Sprawdź, co czyni Watykan tak wyjątkowym!

Watykan – najmniejsze państwo z wielką historią

Watykan to unikalne w skali światowej niezależne państwo-miasto, całkowicie otoczone przez terytorium włoskiej stolicy – Rzymu. Jest najmniejszym państwem świata zarówno pod względem powierzchni, jak i liczby ludności, ale jednocześnie ma ogromne znaczenie religijne, historyczne i kulturowe. Jego status został formalnie uregulowany 11 lutego 1929 roku, kiedy to podpisano Traktaty Laterańskie – porozumienie zawarte pomiędzy Stolicą Apostolską a Królestwem Włoch, reprezentowanym przez Benito Mussoliniego. Traktaty te zakończyły trwający od 1870 roku tzw. „spór rzymski” i nadały Watykanowi pełną suwerenność jako odrębnemu państwu.

Od chwili swego powstania, Watykan stał się oficjalną rezydencją papieża – duchowego przywódcy Kościoła katolickiego oraz głowy państwa watykańskiego. Papież posiada pełnię władzy wykonawczej, ustawodawczej i sądowniczej, co czyni Watykan jednym z nielicznych teokratycznych państw na świecie. Każdy papież zamieszkuje na terenie Pałacu Apostolskiego i przewodniczy nie tylko religijnym, ale również politycznym sprawom Kościoła powszechnego.

Co ciekawe, sama nazwa „Watykan” ma korzenie jeszcze w czasach pogańskich. Może wywodzić się od imienia starożytnego bóstwa Vaticanus – opiekuna dzieci wypowiadających swoje pierwsze słowa. Zgodnie z niektórymi źródłami, to właśnie od jego imienia pochodzi dziecięcy dźwięk „wah-wah”, będący symbolicznym początkiem ludzkiej mowy. To niezwykłe, że miejsce będące dziś symbolem chrześcijaństwa, w swojej nazwie nosi ślad znacznie starszych wierzeń.

Jeszcze zanim powstała bazylika czy pałace papieskie, teren wzgórza watykańskiego był miejscem pochówku. Starożytni Rzymianie przestrzegali zasady, że zmarłych nie wolno grzebać w obrębie murów miejskich – dlatego wokół Rzymu powstawały obszerne nekropolie. Jedną z nich był właśnie dzisiejszy obszar Watykanu, gdzie, według tradycji, pochowano apostoła Piotra – jednego z najbliższych uczniów Jezusa i pierwszego biskupa Rzymu.

Zarówno tradycja kościelna, jak i odkrycia archeologiczne potwierdzają obecność jego grobu pod Bazyliką św. Piotra. Prace wykopaliskowe prowadzone w XX wieku ujawniły istnienie starożytnej nekropolii bezpośrednio pod głównym ołtarzem bazyliki. W 1968 roku papież Paweł VI ogłosił, że odnalezione szczątki, zgodnie z badaniami, można z dużym prawdopodobieństwem uznać za relikwie św. Piotra – co jeszcze bardziej podniosło rangę tego miejsca jako duchowego centrum chrześcijaństwa.

Zaskakujące fakty o strukturze i funkcjonowaniu Watykanu

Watykan, mimo swojego niewielkiego rozmiaru, funkcjonuje jak pełnoprawne, w pełni suwerenne państwo, dysponując własną strukturą administracyjną, systemem prawnym i aparatem państwowym. Na jego terytorium działają instytucje, które odpowiadają za wszystkie podstawowe funkcje typowe dla nowoczesnych państw – od administracji wewnętrznej, przez sprawy zagraniczne, po kwestie finansowe, bezpieczeństwa i łączności.

Poczta i waluta

Watykańska poczta, znana jako Poste Vaticane, funkcjonuje całkowicie niezależnie od systemu pocztowego Włoch. Jest to jedna z najbardziej cenionych i sprawnie działających instytucji w całym kraju, co nie jest bez znaczenia w kontekście często krytykowanej wydajności włoskiej poczty publicznej. Mieszkańcy Rzymu, a także turyści odwiedzający Wieczne Miasto, regularnie decydują się na nadawanie swoich przesyłek właśnie przez watykański system, wierząc w jego większą rzetelność, szybkość i dokładność doręczeń.

Szczególną popularnością cieszą się znaczki pocztowe wydawane przez Watykan, które odznaczają się nie tylko wysoką jakością, ale także unikalnymi, limitowanymi seriami. Watykańskie znaczki często nawiązują do wydarzeń religijnych, sylwetek papieży, ważnych rocznic kościelnych i motywów biblijnych. Ze względu na ich estetykę i niski nakład, są niezwykle poszukiwane przez filatelistów z całego świata.

Watykan ma także prawo do emisji własnych monet euro, mimo że nie należy do Unii Europejskiej. Współpraca z Europejskim Bankiem Centralnym pozwala Stolicy Apostolskiej na wypuszczanie limitowanych edycji monet z wizerunkiem aktualnie urzędującego papieża. Te niewielkie dzieła sztuki numizmatycznej szybko stają się obiektem zainteresowania kolekcjonerów i nabywców inwestycyjnych. Zyski ze sprzedaży znaczków i monet stanowią ważne źródło dochodu dla państwa watykańskiego i przyczyniają się do jego stabilności finansowej.

Gwardia Szwajcarska

Bezpieczeństwa Watykanu strzeże Gwardia Szwajcarska – elitarna jednostka wojskowa, która jest jednocześnie najstarszą, wciąż czynną formacją tego typu na świecie. Została założona w 1506 roku na polecenie papieża Juliusza II i od tamtej pory nieprzerwanie pełni służbę na terenie Stolicy Apostolskiej. Ich podstawowym zadaniem jest ochrona papieża oraz strzeżenie wejść do Watykanu.

Aby zostać gwardzistą, kandydat musi spełniać rygorystyczne wymagania: musi być mężczyzną w wieku od 19 do 30 lat, mieć szwajcarskie obywatelstwo, być praktykującym katolikiem, nieżonatym, mieć co najmniej 174 cm wzrostu oraz ukończoną służbę wojskową w armii szwajcarskiej. Kandydaci przechodzą także dokładne testy sprawnościowe, moralne i psychologiczne.

Gwardziści noszą charakterystyczne, barwne mundury w kolorach czerwonym, niebieskim i żółtym. Często błędnie przypisuje się ich projekt Michałowi Aniołowi, choć w rzeczywistości zaprojektował je Jules Repond, dowódca gwardii w latach 1910–1921, inspirując się renesansową modą i tradycyjnymi wzorami. Mimo swojego historycznego i ceremonialnego wyglądu, Gwardia Szwajcarska jest jednostką dobrze wyszkoloną, przygotowaną do działania w sytuacjach zagrożenia – od zabezpieczenia uroczystości papieskich, po reagowanie w razie ataków terrorystycznych.

Brak więzienia i podatków

Watykan, mimo że jest suwerennym państwem, nie posiada własnego systemu penitencjarnego w tradycyjnym rozumieniu. Na jego terytorium nie funkcjonuje żadne więzienie, a jedynie niewielkie cele tymczasowego aresztu. W przypadku poważniejszych przestępstw lub konieczności odbywania długoterminowych kar pozbawienia wolności, osoby skazane są przekazywane włoskim władzom na mocy dwustronnych porozumień z Republiką Włoską. Dzięki tym ustaleniom, odpowiedzialność za wykonanie wyroków karnych przejmują włoskie organy sprawiedliwości, co pozwala Watykanowi skupić się na aspektach duchowych i administracyjnych swojej działalności.

Co równie istotne, Watykan nie nakłada na swoich obywateli żadnych podatków, co czyni go jednym z nielicznych państw świata wolnych od opodatkowania dochodów. Funkcjonowanie państwa watykańskiego możliwe jest dzięki kilku podstawowym źródłom przychodów. Kluczową rolę odgrywają datki wiernych z całego świata – tzw. "Świętopietrze", czyli ofiary składane bezpośrednio na rzecz papieża i działalności Stolicy Apostolskiej.

Znaczącym źródłem dochodów jest również intensywnie rozwinięta działalność turystyczna. Watykan przyciąga rocznie miliony pielgrzymów i turystów, którzy kupują bilety do Muzeów Watykańskich, zwiedzają Bazylikę św. Piotra, Kaplicę Sykstyńską czy podziemia z grobami papieży. Dodatkowo generowany jest zysk ze sprzedaży pamiątek religijnych, książek, dewocjonaliów oraz znaczków pocztowych i watykańskich monet kolekcjonerskich.

Nie bez znaczenia są również inwestycje finansowe zarządzane przez różne watykańskie instytucje – m.in. przez Administrację Dóbr Stolicy Apostolskiej (APSA) oraz Bank Watykański (IOR), który odpowiada za operacje finansowe i zarządzanie majątkiem.

Unikalne tradycje i zwyczaje Watykanu

Watykan to miejsce pełne kontrastów i tajemnic, gdzie duchowa głębia spotyka się z bogactwem tradycji, a każdy detal architektury i przestrzeni kryje za sobą niezwykłą historię. Jest to miejsce, w którym każdy kamień, rzeźba czy fresk ma znaczenie symboliczne, a wiele z obecnych tam elementów sięga swoją historią tysiące lat wstecz.

Jednym z najbardziej imponujących i tajemniczych obiektów na terenie Watykanu jest obelisk znajdujący się w centrum Placu św. Piotra. Ten ponad 25-metrowy monument pochodzi z Heliopolis w Egipcie i liczy sobie ponad 4000 lat. Został sprowadzony do Rzymu przez cesarza Kaligulę w I wieku naszej ery. Operacja transportu była ogromnym przedsięwzięciem logistycznym – zbudowano specjalnie zaprojektowany statek, aby bezpiecznie przetransportować kolosalny monolit przez Morze Śródziemne do stolicy Imperium. Obelisk pierwotnie stanął na cyrku Nerona, a dopiero w XVI wieku został przeniesiony na obecne miejsce z rozkazu papieża Sykstusa V. Dziś stanowi centralny punkt jednego z najbardziej rozpoznawalnych placów świata, pełniąc także funkcję gnomonu – wskazując godziny na słonecznym zegarze wyznaczonym na placu.

Plac św. Piotra i jego okolice kryją jeszcze więcej tajemnic. Pod jego powierzchnią znajdują się pozostałości starorzymskiego cyrku, miejsca wyścigów rydwanów, które było również świadkiem brutalnych egzekucji chrześcijan. To właśnie tutaj, według tradycji, św. Piotr miał zostać ukrzyżowany głową w dół. Z szacunku dla jego męczeństwa, bezpośrednio w sąsiedztwie cyrku, na jego miejscu, w IV wieku cesarz Konstantyn Wielki zlecił budowę pierwszej bazyliki, a później – w XVI wieku – rozpoczęto wznoszenie dzisiejszej monumentalnej Bazyliki św. Piotra. Jej fundamenty do dziś skrywają rozległe katakumby, starożytne groby i podziemne kaplice, które dostępne są do zwiedzania w ramach tzw. Scavi Tour – jednej z najbardziej wyjątkowych atrakcji Watykanu.

Wśród licznych watykańskich ciekawostek nie brakuje również tych bardziej przyziemnych. W starożytnym Rzymie teren Watykanu słynął z wyjątkowo marnej jakości wina. Poeta Marcjal, żyjący w I wieku n.e., z przekąsem pisał o winach z tej okolicy, porównując ich smak do trucizny. Niezadowolenie Rzymian było tak duże, że z czasem zaczęto mieszać je z luksusowym winem Falernianem – jednym z najbardziej prestiżowych trunków antyku. Taki zabieg miał poprawić smak watykańskiego napitku, ale dla znawców i koneserów był to akt profanacji – zestawienie szlachetnego trunku z tanim i kwaśnym lokalnym produktem uchodziło za nie do przyjęcia.

Te pozornie błahe anegdoty tylko potwierdzają, że Watykan jest miejscem o niezwykle złożonej i fascynującej tożsamości – duchowej, historycznej, kulturowej i... kulinarnej. To tutaj sacrum i profanum istnieją obok siebie, tworząc mozaikę, której nie sposób porównać z żadnym innym miejscem na świecie.

Watykan jako centrum kultury i sztuki

Watykan to nie tylko centrum duchowości i siedziba papieża – to także jedno z największych światowych centrów kultury, sztuki i nauki, które przyciąga zarówno pielgrzymów, jak i badaczy oraz miłośników historii z całego globu. W murach tego najmniejszego państwa świata znajduje się bezprecedensowa koncentracja dzieł sztuki, dokumentów historycznych i zabytków o kolosalnym znaczeniu dla światowego dziedzictwa kulturowego.

Na szczególną uwagę zasługują Muzea Watykańskie – kompleks o długości ponad 7 kilometrów, zawierający setki tysięcy eksponatów. To jedno z największych muzeów na świecie, zarówno pod względem powierzchni, jak i liczby eksponatów. Rocznie odwiedza je kilka milionów turystów, którzy mogą podziwiać nie tylko rzeźby antyczne, malarstwo renesansowe i sztukę nowożytną, ale także kolekcje etnograficzne, kartograficzne i religijne z niemal wszystkich kontynentów. W skład muzealnych zbiorów wchodzą m.in. Galeria Map, Galeria Gobelinów, Muzeum Pio-Clementino, Pinakoteka i apartamenty papieskie ozdobione przez Rafaela.

Zwieńczeniem wizyty w muzeach jest Kaplica Sykstyńska – arcydzieło renesansowej architektury i sztuki, zdobione freskami takich mistrzów jak Botticelli, Perugino czy Ghirlandaio. Jednak to freski Michała Anioła, szczególnie monumentalny „Sąd Ostateczny” i malowidła na sklepieniu, sprawiają, że Kaplica stała się ikoną kultury światowej. Miejsce to ma również fundamentalne znaczenie dla Kościoła katolickiego – to właśnie tutaj odbywa się konklawe, podczas którego kardynałowie wybierają nowego papieża. W tym momencie kaplica zostaje zamknięta dla zwiedzających, a z komina unoszącego się nad dachem – białym lub czarnym dymem – świat dowiaduje się o wynikach głosowania.

Watykan to także skarbnica wiedzy i historii, o czym świadczą dwie potężne instytucje naukowe – Biblioteka Watykańska i Tajne Archiwa Watykańskie. Biblioteka, założona w XV wieku, gromadzi setki tysięcy manuskryptów, starodruków i unikatowych dokumentów, w tym pisma św. Tomasza z Akwinu, pisma Ojców Kościoła, średniowieczne kodeksy i dzieła antycznych filozofów. Jest jedną z najstarszych i najbogatszych bibliotek na świecie.

Z kolei Tajne Archiwa Watykańskie – dziś oficjalnie nazywane Archiwami Apostolskimi – zawierają około 85 kilometrów półek dokumentów, z których najstarsze sięgają VIII wieku. Mimo nazwy, nie wszystkie zbiory są ściśle tajne – naukowcy mogą ubiegać się o specjalne pozwolenia na dostęp do konkretnych dokumentów. Badacze z całego świata starają się uzyskać wgląd w te archiwa, by zgłębiać nie tylko historię Kościoła, ale też dzieje polityczne Europy i relacje międzynarodowe na przestrzeni wieków.

Dzięki tym zasobom, Watykan nie tylko pielęgnuje swoją duchową misję, ale również aktywnie uczestniczy w ochronie i promocji dziedzictwa kulturowego ludzkości, będąc jednym z najważniejszych ośrodków naukowych, muzealnych i archiwistycznych współczesnego świata.

Watykan w liczbach – statystyki i dane

• Powierzchnia: 0,49 km²

• Liczba obywateli: około 800

• Gwardia Szwajcarska: około 135 członków

• Liczba języków, w których nadawane jest Radio Watykańskie: kilkanaście

• Roczna liczba odwiedzających Muzea Watykańskie: kilka milionów

• Rok uznania niepodległości: 1929 (Traktaty Laterańskie)

• Wiek obelisku z placu św. Piotra: ponad 4000 lat

• Długość granicy z Włochami: 3,2 km

• Liczba pochowanych papieży: kilkudziesięciu

• Liczba języków liturgicznych: ponad 10