Film noir – gatunek, nurt czy styl? Historia i najlepsze produkcje

Film noir jako gatunek lub nurt w kinematografii zaistniał i trafił na podatny grunt w latach 40. i 50. XX wieku. To przede wszystkim dzieło europejskich reżyserów, którzy wyemigrowali do Stanów Zjednoczonych, aby móc tworzyć filmy niezależnie od propagandy związanej z II wojną światową. Kino noir jest trudne do zdefiniowania, a jednak wyróżnia się charakterystyczną mroczną estetyką, archetypami bohaterów i motywami, po które chętnie sięgają również późniejsi twórcy.

Spis treści:

• Co to znaczy kino noir? Historia gatunku
• Pierwszy film w stylu noir
• Wyróżniki mrocznych filmów
• Klasyczne filmy noir z lat 40. XX wieku
• Filmy inspirowane kinem noir

Co to znaczy kino noir? Historia gatunku

Badacze filmu są podzieleni i nie wszyscy uznają filmy noir jako oddzielny gatunek filmowy. Niektórzy są bardziej skłonni operować terminem „styl” lub „nurt noir” w odniesieniu do amerykańskich filmów kryminalnych z lat 40. i 50. XX wieku. Mroczne produkcje powstały z inspiracji powieściami detektywistycznymi i niemieckim ekspresjonizmem.

Termin wywodzi się z języka francuskiego i w dosłownym tłumaczeniu oznacza „czarny film”. Po raz pierwszy w odniesieniu do produkcji hollywoodzkich użył go francuski krytyk filmowy Nino Frank w 1946 roku. Przyjmuje się, że w wyborze terminu zainspirował się nazwą francuskiego wydawnictwa literackiego Série noire.

Niemiecki ekspresjonizm w kinie amerykańskim

Do zmiany trendu w filmach amerykańskich mocno przyczyniła się II wojna światowa. Z Niemiec do USA wyemigrowali między innymi Fritz Lang i Otto Preminger. Reżyser słynnego „Metropolis” (1926) opuścił Europę po tym, jak odrzucił propozycję Josepha Goebbelsa, aby tworzył filmy dla III Rzeszy. W 1934 roku założył własną wytwórnię w Hollywood.

Historia Ottona Premingera zaczęła się inaczej. Urodził się w Wyżnicy w Ukrainie w zamożnej rodzinie żydowskiej, w latach 20. razem z bratem studiował prawo na uniwersytecie w Wiedniu. Do Stanów Zjednoczonych wyjechał na trzy lata przed przyłączeniem Austrii do III Rzeszy.

Na charakterystykę bohaterów w filmach noir duży wpływ miały teorie psychologiczne Zygmunta Freuda.

Filmy zapowiadające kino noir

Nowy gatunek w dużej mierze jest dziełem europejskich emigrantów. To nie tylko wyżej wspomniani ekspresjoniści niemieccy, tacy jak Fritz Lang czy Otto Preminger. Za prekursorskie uważane są także filmy Jacquesa Tournera, Roberta Siodmaka czy Michael Curtiza.

Pierwszy film w stylu noir

Jeśli jednak potrzebujemy konkretnej daty, to za początek kina noir uznawany jest 1941 rok, w którym ukazał się „Sokół maltański” w reżyserii Johna Hustona. Film przedstawia zagadkę kryminalną, w którą zamieszany jest prywatny detektyw Sam Spade (Humphrey Bogart).

Na prośbę Ruth Wonderly, która później podaje się za Brigid O'Shaughnessy (Mary Astor), podejmuje on śledztwo w sprawie serii tajemniczych morderstw. W toku dochodzenia okazuje się, że kluczem do rozwiązania zagadki jest statuetka sokoła wysadzona klejnotami.

Obraz powstał na podstawie powieści Dashiella Hammetta i jest remake'iem filmu z 1931 roku.

Wyróżniki mrocznych filmów

• Akcja filmów noir najczęściej rozgrywa się w scenerii dużego miasta.
• Charakterystyczne ujęcia dla filmów noir to skąpane deszczem ulice nocą.
• Nastrój niepokoju oddają wyraziste cienie i mocne kontrasty. Światło umieszczone nisko lub wysoko sprawia, że część kadru pozostaje niedoświetlona, skrywając tajemnicę.
• Charakterystyczne typy postaci to: femme fatale, osoby przypadkowe wplątane w zagadkę kryminalną i prywatni detektywi.
• Przedstawieni bohaterowie często wtapiają się w tło, wychodzą z mroku lub są oświetleni tylko z jednej strony.
• Ujęcia z dołu mają spotęgować cechy oprawcy, z kolei ujęcia z góry umniejszają postaci ofiary.
• Fabuła nie jest przedstawiona liniowo. Zaburzona chronologia ma zdezorientować widza.

Klasyczne filmy noir z lat 40. XX wieku

Chociaż to „Sokół maltański” został wyznaczony jako pierwszy film w stylu noir, na gatunek składają się obrazy różnych twórców, zwłaszcza z lat 40. XX wieku. To czarno-białe produkcje, które wypracowują archetypy femme fatale, prywatnego detektywa, nieszczęsnego oszusta czy przypadkowego obywatela wciągniętego w świat nielegalnych rozgrywek. Poniżej najważniejsze filmy:

• Obywatel Kane (1941) – film w reżyserii Orsona Wellesa uznawany jest za przełom w prezentacji filmów fabularnych ze względu na wprowadzenie nieliniowego sposobu prowadzenia narracji. W rolach głównych wystąpili: Orson Welles, Joseph Cotten i Dorothy Comingore,
• Cień wątpliwości (1943) i inne filmy Alfreda Hitchcocka, takie jak: „Osławiona” (1946), „Nieznajomi z pociągu” (1951) czy „Niewłaściwy człowiek” (1956),
• Laura (1944) – kryminał w reżyserii Ottona Premingera przedstawia tajemnicze śledztwo detektywa Marka McPhersona (Dana Andrews)w sprawie zabójstwa Laury Hunt (Gene Tierney), film otrzymał Oscara w kategorii: najlepsze zdjęcia za kadry autorstwa Joseph LaShelle,
• Kobieta w oknie (1944) – thriller psychologiczny w reżyserii Fritza Langa opowiada o kobiecie cierpiącej na agorafobię, która przez okno swojego mieszkania obserwuje pozornie idealną amerykańską rodzinę. W pewnym momencie jest świadkiem zbrodni,
• Dom przy 92 ulicy (1945) – film sensacyjny o agentach FBI walczących z tajnymi agentami III Rzeszy jest przykładem kina noir inspirowanego filmem dokumentalnym. Obraz został nagrodzony Oscarem w 1946 roku za najlepszej oryginalne materiały do scenariusza,
• Kręte schody (1946) – thriller w reżyserii Roberta Siodmaka opowiada o małym miasteczku, w którym w niewyjaśnionych okolicznościach giną niepełnosprawne kobiety. W rolach głównych wystąpiły: Ethel Barrymore, Dorothy McGuire i George Brent.
• Dama z Szanghaju (1947) – film noir Orsona Wellesa przedstawia intrygę małżeńską, w którą zostaje wplątany Michael O'Hara (Orson Welles) pod wpływem uroku pięknej Elsy Bannister (Rita Hayworth).

Filmy inspirowane kinem noir

Estetyka filmów, w których nic nie jest oczywiste, była szczególnie bliska taki twórcom jak: Roman Polański, Martin Scorsese czy David Lynch. Poniżej tytuły określane jako filmy neo-noir, czyli inspirowane czarno-białym mrocznym gatunkiem z okresu po II wojnie światowej.

Chinatown (1974) – głośny film Romana Polańskiego

Intryga napisana przez Romana Polańskiego i Roberta Towne'a rozgrywa się w mrocznych latach 30. w Stanach Zjednoczonych. Znakomity prywatny detektyw Jake Gittes (Jack Nicholson) specjalizujący się w zdradach małżeńskich zostaje zmanipulowany przez femme fatale Evelyn Mulwray (Faye Dunaway).

Film otrzymał Oscara w 1975 roku za najlepszy scenariusz oryginalny.

Taksówkarz (1976) – Nowy Jork nocą w reżyserii Martina Scorsese

Cierpiący na bezsenność weteran wojny w Wietnamie (Robert De Niro) zatrudnia się na jako nocny taksówkarz, aby czymś zając czymś głowę i przy okazji zarobić na swojej przypadłości. Jeździ po Bronksie, najbardziej niebezpiecznej dzielnicy Nowego Jorku.

Mroczny film Martina Scorsese został nagrodzony Złotą Palmą w Cannes w 1976 roku. Przyczynił się także do rozkwitu kariery Roberta De Niro i trzynastoletniej wówczas Jodie Foster.

Blue Velvet (1986) – kryminał erotyczny Davida Lyncha

Jeffrey Beaumont (Kyle MacLachlan) odkrywa mroczny świat klubów nocnych i powiązanych z nimi morderstw za sprawą przypadkowo znalezionego ludzkiego ucha. Od córki detektywa dowiaduje się o sprawie kryminalnej, w którą jest zamieszana piosenkarka Dorothy Vallens (Isabella Rossellini).

Aktorka odgrywająca główną rolę w filmie Davida Lyncha otrzymała nagrodę Independent Spirit w 1987 roku.

Pulp Fiction (1994) – gangsterskie porachunki, kradzieże i narkotyki w wizji Quentina Tarantino

Quentin Tarantino przedstawia świat szemranych interesów, które dogadywane są w klubach nocnych i luksusowych willach, za pomocą czterech luźno powiązanych wątków.

Film otrzymał Oscara w 1995 roku za najlepszy scenariusz, napisany przez Tarantino i Rogera Avary'ego. W zachwycających rolach wystąpili: Samuel L. Jackson jako Jules Winnfield, John Travolta jako Vincent Vega, Uma Thurman jako Mia Wallace i Bruce Willis jako Butch Coolidge.

Fargo (1996) – czarna komedia neo-noir w reżyserii braci Coen

W śnieżnej scenerii Minnesoty Jerry Lundegaard (William H. Macy) wynajmuje dwóch podejrzanych przestępców (Steve Buscemi i Peter Stormare), aby sfingowali porwanie jego żony. W ten sposób chce wyłudzić pieniądze od swojego teścia, które pozwolą mu wyjść z finansowego dołka.

Jednak akcja nie przebiega zgodnie z planem, a w pościg za porywaczami rusza policjantka w zaawansowanej ciąży (Frances McDormand).

W 1997 roku film Ethana i Joela Coenów został nagrodzony dwoma Oscarami – dla doskonałej Frances McDormand i za najlepszy scenariusz oryginalny.